Σε ένα διαμέρισμα στη χιονισμένη Νέα Υόρκη, με θέα τους ουρανοξύστες του Mανχάταν από τα ανοίγματα που εκτείνονται από το πάτωμα έως την οροφή στον πύργο κατοικιών σχεδιασμένο από τον Ι.Μ. Πέι, δύο μικρά κορίτσια παρακολουθούν τον πατέρα τους να δουλεύει τα σχέδιά του σε μια ντουλάπα που έχει μετατρέψει σε γραφείο, ακούγοντας Τσιτσάνη. Αυτή είναι η ανάμνηση των παιδικών χρόνων που διηγούνται οι κόρες για τον πατέρα τους, τον σχεδιαστή επίπλων Νίκο Ζωγράφο, ο οποίος πέθανε τέλη Νοεμβρίου του 2023, ετών 92, στο σπίτι της Σαρωνίδας, που το σχεδίασε για τους γονείς του στα τέλη της δεκαετίας του ’60.
Ο Ελληνας σχεδιαστής επίπλων Νίκος Ζωγράφος είναι σχεδόν άγνωστος, παρόλο που τα έπιπλά του έχουν διαμορφώσει εσωτερικούς χώρους κτιρίων που φέρουν την υπογραφή σημαντικών μοντέρνων αρχιτεκτόνων όπως οι Βάλτερ Γκρόπιους, Φίλιπ Τζόνσον, I.M. Πέι, Γκόρντον Μπάνσαφτ και Νίκος Βαλσαμάκης. Η εταιρεία του με έδρα τη Νέα Υόρκη, Zographos Designs Limited, ιδρύθηκε το 1964 και έκλεισε πρόσφατα μετά μια εντυπωσιακή πορεία στην κατασκευή μινιμαλιστικών, αφηρημένα γλυπτικών επίπλων που πληρούν υψηλές προδιαγραφές σχεδίασης, τεχνικής και κατασκευής. Σύμφωνα με τα λόγια του φίλου του, καλλιτεχνικού διευθυντή και διαφημιστή Τζορτζ Λόις, «το έργο του Ζωγράφου, ο βράχος πάνω στον οποίο στέκεται, είναι μια ανοιχτή συνέχεια της ηρωικής περιόδου της μοντέρνας αρχιτεκτονικής: Λε Κορμπιζιέ, Μπρόιερ, Γκρόπιους, Μις. Αλλά παρά τη θεώρηση του σχεδιασμού, ένας χώρος του Ζωγράφου, ένα αντικείμενο του Ζωγράφου, είναι καθαρά Ζωγράφος».
Ο Νίκος Ζωγράφος γεννήθηκε τον Οκτώβριο του 1931 στην Αθήνα. Το 1949 μετακόμισε στην Αμερική για να σπουδάσει μηχανικός στο Πανεπιστήμιο της Αϊόβας. Εκεί ανακάλυψε το βιομηχανικό σχέδιο στο πλαίσιο των βασικών του σπουδών και συνέχισε με υποτροφία το μεταπτυχιακό του στον τομέα των τεχνών και του σχεδιασμού. Μετά τις σπουδές του, ο Νίκος Ζωγράφος θέλοντας να παραμείνει στην Αμερική αλλά χωρίς να έχει γνωριμίες, αναζήτησε την πρώτη του εργασία στον «χρυσό οδηγό» της εφημερίδας, ψάχνοντας για ένα ελληνικό όνομα εργοδότη ανάμεσα στους αρχιτέκτονες. Ενα χρόνο μετά, το 1957, ξεκίνησε να δουλεύει στο τμήμα εσωτερικών χώρων, σχεδιασμού επίπλου και γραφιστικών στην αρχιτεκτονική εταιρεία Skidmore, Owings & Merrill (SOM) στη Νέα Υόρκη. Η δημιουργική ελευθερία που απέκτησε ο Ζωγράφος στους SOM οδήγησε σε δύο αρχικά σχέδια επίπλων που κέρδισαν άμεση επιδοκιμασία.
Και τα δύο ήταν κατασκευασμένα από ανοξείδωτο χάλυβα και δέρμα: η εύκαμπτη γραμμική καρέκλα Ribbon του 1959, μια ενημερωμένη έκδοση της καρέκλας Barcelona του Mις βαν ντερ Ρόε, που διακρίνεται από συνεχές μαξιλάρι και εναλλακτική δομή στήριξης, και η καρέκλα με βάση πετάλου Alpha του 1960 που διαθέτει βάση με λεπτή αντίστροφη κύρτωση – μια επινόηση του Ζωγράφου. Την ίδια χρονιά, ανατρέπει τις αυστηρές γεωμετρίες των μέχρι τότε σχεδίων των SOM με τις απαλές καμπύλες και τα λεπτά πόδια από ανοξείδωτο χάλυβα του χαμηλού τραπεζιού TA35. Αυτά τα τρία έργα μαζί με τη στενή σχέση του με την Ελλάδα σε όλη τη διάρκεια της ζωής του αποτέλεσαν τα θεμέλια για τη μετέπειτα επαγγελματική του πορεία, που περιελάμβανε έπιπλα σε διάφορες μορφές και υλικά. Σε ένα μακρύ ταξίδι του στην Αθήνα τον Μάιο του 1963 παντρεύεται την εικαστικό Αλίκη Σουρραπά, με σπουδές στην αφηρημένη ζωγραφική στη Βοστώνη και στο Παρίσι. Με την Αλίκη επιστρέφουν στη Νέα Υόρκη και αποκτούν δύο κόρες, τη Φωτεινή και την Αθηνά, ιδρύοντας παράλληλα την εταιρεία του.
Ο ίδιος, περιγράφοντας τη δημιουργική διαδικασία του έργου του στη μονογραφία του με τίτλο «The Design Art of Nicos Zographos», που εκδόθηκε το 2000 από τον εκδοτικό οίκο The Monacelli Press, αναφέρει:
«Αρχισα να σκέφτομαι το σχέδιό μου ως ένα έργο τέχνης σε ανοιχτό χώρο, όπως ένα γλυπτό του David Smith ή του Calder στη μέση ενός ανοιχτού πεδίου. Αλλά όλα είχαν την ακριβή τους θέση – όλα είχαν σχεδιαστεί να ταιριάζουν στον τόπο και δεν έπρεπε να μετακινηθούν. Τοποθέτηση, τάξη και λειτουργία, αυτή ήταν η σωστή σειρά των πραγμάτων».
Δημιουργώντας μορφές για το εσωτερικό τοπίο των κτιρίων, ο Ζωγράφος είναι ο τελευταίος που είναι συνεπής στην αισθητική πειθαρχία της ευρωπαϊκής σχολής Μπαουχάους. Επίσης, είναι πολύ πιθανόν να είναι ο τελευταίος σχεδιαστής που ιδρύει και διαχειρίζεται τη δική του κατασκευαστική εταιρεία με μακροχρόνια διάρκεια και εμπορική βιωσιμότητα. Από την αρχή, ο Ζωγράφος βρήκε μια θέση στον κόσμο του design προσφέροντας κάτι που οι μεγαλύτερες εταιρείες δεν μπορούσαν. Προσαρμόζοντας τον σχεδιασμό των επίπλων του στις ειδικές απαιτήσεις κάθε έργου, εξατομίκευε κάθε παραγγελία και απέκτησε ευρεία εκτίμηση από αρχιτεκτονικά γραφεία στην Αμερική και στην Ευρώπη, επηρεάζοντας ταυτόχρονα σημαντικά τα πρότυπα ποιότητας στον κλάδο της βιομηχανίας του επίπλου. Κατά τη διάρκεια των δεκαετιών, ο Νίκος Ζωγράφος δημιούργησε περίπου 60 σχέδια επίπλων για την εταιρεία του, ανέλαβε τον σχεδιασμό 6 κατοικιών στην Ελλάδα και την Αμερική, καθώς και χώρους γραφείων όπως για τον διαφημιστή Τζορτζ Λόις, τις εταιρείες British Airways, ΙΒΜ αλλά και τα γραφεία των διευθυντικών στελεχών της Alpha Bank σε Αθήνα και Λονδίνο.
Σημεία-ορόσημα για την καριέρα του ήταν η επιλογή της καρέκλας CH.28 από τον Βάλτερ Γκρόπιους το 1960 για την πρεσβεία των Ηνωμένων Πολιτειών στην Αθήνα, η πρόταση από τον Φίλιπ Τζόνσον και τελικά η επιλογή της καρέκλας CH.66, με σκελετό από ανοξείδωτο χάλυβα και δέρμα, το 1970, για τη μόνιμη συλλογή του Μουσείου Μοντέρνας Τέχνης της Νέας Υόρκης (ΜοΜΑ), και η συμπερίληψη του πάγκου ΒΕ.12 στην έκθεση «High Styles: 20th Century American Art», στο Μουσείο Whitney στη Νέα Υόρκη το 1985. Συλλεκτικά είδη σήμερα, τα έπιπλα της εταιρείας Zographos Designs Limited εξοπλίζουν τους ορόφους αμέτρητων εταιρειών στον κόσμο, διαμορφώνοντας μια νέα αισθητική και στρογγυλεύοντας τις γωνίες της εταιρικής Αμερικής.
«Ομως ο Νίκος παρέμεινε χαμηλών τόνων, πιστός στον εαυτό του», αναφέρει η κόρη του Αθηνά. Ηταν τελειομανής, συνεχίζει η Φωτεινή. «Εγραφε τα πάντα και φύλαγε χαρτιά, αποδείξεις, οδηγίες…». Στα γενέθλια για τα 80 του χρόνια, ταξίδεψε με την οικογένειά του στη Βαρκελώνη για να επισκεφθούν για άλλη μία φορά το Barcelona Pavilion του Mις βαν ντερ Ρόε. Στο ταξί, στον δρόμο προς τα εκεί, περνώντας μπροστά από το έργο του Aντόνι Γκαουντί, Sagrada Familia, ο Νίκος έστρεψε το βλέμμα περιφρονητικά από την άλλη μεριά, κάνοντας τους υπόλοιπους να γελάσουν με το σαρκαστικό του χιούμορ.
«Ο μοντερνισμός είναι βαρετός», είχε αναφέρει σε συνέντευξή του ο Φίλιπ Τζόνσον, «έχει διαρκέσει πάρα πολύ και είναι καιρός για αλλαγή».
Οχι, όχι, απαντάει ο Ζωγράφος, «μοντέρνο σημαίνει αλλαγή, σημαίνει διαρκής προσαρμογή σε νέες δυνατότητες».
Ακριβώς όπως και η προσωπική του ιστορία. Μέρος των πρωτότυπων σχεδίων του Νίκου Ζωγράφου βρίσκεται στα Αρχεία Νεοελληνικής Αρχιτεκτονικής του Μουσείου Μπενάκη.
Σημείωση: Το υλικό του κειμένου είναι από τη μονογραφία του Νίκου Ζωγράφου με τίτλο «The Design Art of Nicos Zographos», The Monacelli Press, NY 2000, και από διηγήσεις της οικογένειάς του.
* Η κ. Αγάπη Πρωίμου είναι αρχιτέκτων, επίκουρη καθηγήτρια, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Πανεπιστήμιο Πατρών.