Μεγαλώνοντας στην ανατολική πλευρά της Θεσσαλονίκης, η διαδρομή προς το κέντρο της πόλης μέσω της λεωφόρου Βασιλίσσης Ολγας ήταν πάντα μια ευκαιρία «ανακάλυψης» των πανέμορφων επαύλεων που προσέφεραν ανάσες ευρωπαϊκού αέρα ανάμεσα στις οικοδομές της αντιπαροχής.
Τα ίχνη μιας άλλης Θεσσαλονίκης, όσα κτίρια σώθηκαν από την επέλαση της αντιπαροχής και όσα κάποτε γοήτευσαν τους περιηγητές του 19ου αιώνα και κατεδαφίστηκαν, συγκέντρωσε ο καθηγητής Ιστορίας της Αρχιτεκτονικής του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, Βασίλης Κολώνας, στο βιβλίο του «Η Θεσσαλονίκη εκτός των τειχών. Εικονογραφία της συνοικίας των Εξοχών» (εκδ. University Studio Press), συνοδευόμενα από χάρτες, μαρτυρίες και ντοκουμέντα για τη θρυλική συνοικία. Οι εικόνες των δημόσιων και ιδιωτικών κτιρίων, που συνέδεσαν αρχιτεκτονικά τη Θεσσαλονίκη με τις μεγάλες ευρωπαϊκές πόλεις της εποχής, παρουσιάζονται τώρα στον «φυσικό» τους χώρο, στο Πολιτιστικό Κέντρο του ΜΙΕΤ που στεγάζεται στην ιστορική Βίλα Καπαντζή. Στο ισόγειο της έπαυλης, η οποία σχεδιάστηκε από τον Πιέρο Αριγκόνι και περιγράφεται ως «πάλλευκος, νεωτεριστικού ρυθμού με ανοικτόν κήπον μόνο με άνθη», εκτίθεται εικονογραφικό υλικό που αφορά τον σχηματισμό της συνοικίας και τα κτίρια των δημόσιων δραστηριοτήτων, ενώ στον όροφο αναβιώνουν οι πολυτελείς κατοικίες της εποχής. «Υπήρχε η απόλυτη ελευθερία να χτίσει ο καθένας ό,τι επιθυμούσε εφόσον ο εκλεκτισμός έδινε τη δυνατότητα σε ιδιοκτήτες και αρχιτέκτονες να διαφοροποιηθούν μέσω της αρχιτεκτονικής. Ηταν στυλιστική επιλογή που ξένιζε τους Αθηναίους επισκέπτες, διότι εκεί κυριαρχούσε ο νεοκλασικισμός και τέτοια κτίρια δεν τα έβλεπαν σε τόσο μεγάλο αριθμό», τονίζει στην «Κ» ο Βασίλης Κολώνας.
Ο επισκέπτης της έκθεσης θα δει την έντονη ποικιλομορφία στο στυλ των ιδιωτικών κατοικιών που θύμιζαν από «ελβετικά σαλέ» μέχρι «εγγλέζικες αγροικίες», ενώ στα δημόσια κτίρια, όπως επισημαίνει ο κ. Κολώνας, εφαρμόστηκε μια αυστηρότερη μορφολογία στο πλαίσιο του εκλεκτισμού. Το μέγεθός τους όπως και ο ιδιαίτερος διάκοσμος των όψεων συμβόλιζαν τον φορέα εξουσίας και τις υπηρεσίες που φιλοξενούσαν. «Από τα δημόσια κτίρια θα ξεχώριζα το Γενί Τζαμί. Είναι ένα κομψοτέχνημα και υπήρξε η αφορμή να ασχοληθώ με την ιστορία της αρχιτεκτονικής, με τον Ποζέλι και τη συνοικία των Εξοχών», επισημαίνει ο κ. Κολώνας. Το Γενί Τζαμί ήταν το τελευταίο τέμενος που χτίστηκε στη Θεσσαλονίκη σε σχέδια του αρχιτέκτονα Βιταλιάνο Ποζέλι και στο «πολυτελές και ευρωπαΐζον» κτίριο στεγάστηκε το Αρχαιολογικό Μουσείο της πόλης μέχρι το 1960-61. Με τη διάνοιξη της ομώνυμης οδού κατεδαφίστηκαν οι κρήνες και ένα μεγάλο τμήμα του κήπου, ενώ σήμερα χρησιμοποιείται από τον Δήμο Θεσσαλονίκης ως χώρος εκδηλώσεων.
Η αρχή του τέλους
Με την επιχωμάτωση του παραλιακού μετώπου και την κατασκευή της τότε νέας παραλίας, στα τέλη της δεκαετίας του ’50, ξεκινάει και χωροταξικά η αρχή του τέλους για τη συνοικία των Εξοχών. Προηγήθηκε η απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης το 1912, η ανταλλαγή των πληθυσμών, η οικονομική κρίση του ’30 και το Ολοκαύτωμα που στοίχισε τη ζωή σε χιλιάδες Θεσσαλονικείς Εβραίους, γεγονότα που είχαν ως αποτέλεσμα την αλλοίωση της πληθυσμιακής σύνθεσης της ευρωπαϊκής συνοικίας. Τα 20.000 τ.μ. οικοδομικής επιφάνειας που δημιουργήθηκαν με την κατασκευή της παραλίας άλλαξαν τα δεδομένα, όπως διαβάζουμε στο βιβλίο του κ. Κολώνα, και άρχισαν οι πρώτες κατεδαφίσεις των πολυτελών επαύλεων που εντάθηκαν αργότερα για χάρη των «πολυκατοικιών της αντιπαροχής». Ενα από τα πολύτιμα κτίρια που «έχασε» η Θεσσαλονίκη ήταν η μεγαλοπρεπής Βίλα Ιντα, κατοικία του Λεβή Σ. Μοδιάνο, η οποία ήταν ένας «από τους πλέον δημοφιλείς χώρους κοινωνικών συναθροίσεων» και πήρε το όνομα της συζύγου του χρηματιστή Μοδιάνο, η οποία ξεχώριζε για το «εξαίσιον κάλλος της». «Το κτίριο, αφού πέρασε στην ιδιοκτησία του ιταλικού κράτους, κατεδαφίστηκε για να στεγάσει το Ιταλικό Μονοπώλιο Καπνού», σημειώνει ο κ. Κολώνας.
Από τα κτίρια που γλίτωσαν την κατεδάφιση την τελευταία στιγμή ήταν η Κάζα Μπιάνκα ή οικία Ντίνο Φερνάντεζ που είχε σχεδιάσει ο Πιέρο Αριγκόνι και σήμερα στεγάζει τη Δημοτική Πινακοθήκη Θεσσαλονίκης.
Μαζί με τη Βίλα Αλλατίνη του Βιταλιάνο Ποζέλι που στεγάζει την Περιφέρεια Κεντρικής Μακεδονίας και την οικία του Σεϊφουλάχ Πασά ή Βίλα Μορντώχ του Ξενοφώντα Παιονίδη αποτελούν, σύμφωνα με τον Βασίλη Κολώνα, τρία εμβληματικά κτίρια από τους σημαντικότερους αρχιτέκτονες της εποχής, που αντανακλούν το πνεύμα και τον ευρωπαϊκό αέρα της συνοικίας των Εξοχών.
«Η συνοικία των Εξοχών», Πολιτιστικό Κέντρο ΜΙΕΤ Θεσσαλονίκης, έως τις 19 Ιουνίου.