Ενα ραντεβού στον κήπο. Εν προκειμένω, όχι κάτι ξεκάθαρα ρομαντικό, αλλά μία παρέα ξένων φοιτητών του Erasmus που κανόνισαν περιήγηση στον Εθνικό Κήπο και τώρα τρώνε σάντουιτς χωμένοι στα παρτέρια του.
Στη λίμνη, κάποιοι ταΐζουν τις πάπιες γαριδάκια και ντοματίνια, ή ξηρούς καρπούς που προμηθεύτηκαν από τον πλανόδιο πωλητή στην είσοδο. Η γράφουσα έχει μοιραστεί στο παρελθόν με τις πάπιες τα ποπ κορν της. Ολα αυτά συνιστούν μια συμπαθητική παρεξήγηση της σχέσης μας με τον Κήπο. Συμπαθητική, γιατί προκύπτει από την αιωνόβια και πλέον συνύπαρξη των κατοίκων και επισκεπτών αυτής της πόλης με το φιλόξενο πράσινο. Παρεξήγηση, διότι απειλεί, ανάμεσα σε άλλους παράγοντες, τη βιωσιμότητά του.
«Ο Κήπος είναι χαρακτηρισμένος ιστορικό μνημείο. Είναι σαν να μπαίνεις σε ένα μουσείο, όχι σε οποιονδήποτε χώρο δημοτικού πρασίνου», τονίζει στην «Κ» η Αμαλία Καραγκούνη, ομότιμη καθηγήτρια Μικροβιολογίας του ΕΚΠΑ και μέλος του Δ.Σ. του Εθνικού Κήπου. «Αρα, απαιτεί ειδικό τρόπο με τον οποίο ο επισκέπτης συμπεριφέρεται σε αυτόν τον χώρο. Δεν μπορούν να παίζουν τα σκυλάκια μέσα στα παρτέρια, δεν μπορεί κάποιος να κάνει ελεύθερα ποδήλατο», συμπληρώνει. Ούτε, φυσικά, να ταΐζονται από κάθε επισκέπτη τα ζώα του Κήπου, με τα υπολείμματα του φαγητού που καταναλώνουν οι άνθρωποι. Τα ζώα σιτίζονται από εργαζόμενους του κήπου, με τροφές που δεν ρυπαίνουν το οικοσύστημα, ή δημιουργούν υπερτροφισμό στη λίμνη από την οποία ζουν δεκάδες πτηνά, αμφίβια και ψάρια. Οι δραστηριότητες εντός του Κήπου οφείλουν να προστατεύουν τον περιβαλλοντικό του πλούτο και να διαφυλάττουν τον ιστορικό χαρακτήρα του, επισημαίνουν εμφατικά οι αρμόδιοι.
Οι ρίζες του Κήπου
Ο Εθνικός Κήπος άρχισε να δημιουργείται το 1839 και ολοκληρώθηκε το 1860, με ιθύνοντα νου τον κηποτέχνη Ζαν-Λουί Μπαρό, έναν από τους σημαντικότερους της εποχής του, σύμφωνα με τον Νίκο Φουρναράκη, σημερινό διευθύνοντα σύμβουλο της εταιρείας Εθνικός Κήπος/Μητροπολιτικό Πάρκο Α.Ε., που είναι αρμόδια για τη διαχείριση του Κήπου και των δυτικών λόφων της Ακρόπολης.
Στα μέσα του 19ου αιώνα, η βασίλισσα Αμαλία πραγματώνει παραπλεύρως των βασιλικών ανακτόρων το όραμά της για έναν βοτανικό, βαυαρικό κήπο, από αυτούς που συνηθίζονται εκείνη την εποχή. «Βοτανικός κήπος χαρακτηρίζεται αυτός που αντανακλά ένα μέρος της φυτικής ποικιλότητας ενός οικοσυστήματος με σκοπό την περιβαλλοντική πληροφόρηση, εκπαίδευση, ευαισθητοποίηση των επισκεπτών του και ίσως και τη διατήρηση αυτών των φυτών», σημειώνει η κ. Καραγκούνη.
«Η πρώτη κίνηση της Αμαλίας είναι να φέρει 15 χιλιάδες φυτά από τη Γένοβα και το 1846 ξεκινάει το μεγάλο έργο με τις ουασιγκτόνιες, το οποίο είναι μοναδικό», περιγράφει ο Νίκος Φουρναράκης. «Και όχι μόνο επειδή σήμερα έχουμε τη μοναδική δεντροστοιχία από ουασιγκτόνιες στη νοτιοανατολική Ευρώπη, αλλά γιατί είναι μοναδικός ο τρόπος που μεταφέρονται αυτά τα φυτά, που ήρθαν σε αυτό το ύψος από τον Πειραιά μέχρι τον κήπο», εξηγεί ο ίδιος.
Οι ουασιγκτόνιες, τα φοινικοειδή δέντρα στην είσοδο του Κήπου, είναι ίσως το πιο πολυφωτογραφημένο του απόκτημα, χαρίζοντας στον επισκέπτη τη θέα ενός υποτροπικού τοπίου, εν μέσω του αστικού χώρου. Σε γράμμα προς τον πατέρα της, η Αμαλία περιγράφει πως χρειάστηκαν σαράντα ημέρες για να φέρουν οι ναύτες τα δέντρα από τον Πειραιά μέχρι τον Κήπο. Του γράφει ότι «μία άμαξα έσπασε και έβαλε τους τεχνίτες να κατασκευάσουν έλκηθρα σε όλη τη διαδρομή μέχρι εδώ. Μόνο το ριζικό σύστημα κάθε δέντρου είχε τρία μέτρα διάμετρο», συμπληρώνει ο κ. Φουρναράκης. «Ηταν όμως πολύ χαρούμενη. Σκεφτόταν ότι θα τον ολοκληρώσει σε έναν χρόνο, όπως προκύπτει από την αλληλογραφία της. Ελεγε: “Τώρα δεν είναι ακόμα πολύ όμορφες”, όσο έβλεπε τις ουασιγκτόνιες δεμένες».
Στο γράμμα της, με ημερομηνία 12 Μαρτίου 1846, η βασίλισσα Αμαλία γράφει:
Πρότεινα να φτιάξουν μια άμαξα μόνο για τους φοίνικες, γιατί αυτή η δουλειά θα συνεχιστεί για πολύ. Αρχίζω τώρα να ζητώ πληροφορίες στην Αίγυπτο για αυτούς, γιατί, στην περίπτωση που ο κήπος θα μεγαλώσει κι άλλο, θέλω να φτιάξω ένα άλσος από φοίνικες.
Η έκθεση «Ανεγείρονται αι κλειναί Αθήναι» που οργανώνεται από τα Γενικά Αρχεία του Κράτους, φέρνει στο φως σπάνια ντοκουμέντα από την εποχή που η Αμαλία παραγγέλνει την κατασκευή του Κήπου, όπως η γεωλογική μελέτη του εδάφους της περιοχής των ανακτόρων, στο οποίο εντοπίζονται γκρι άργιλος, μαυριδερός πλαστικός άργιλος με λιγνίτη, και άλλα πετρώματα. Εντυπωσιακές όμως είναι οι λίστες με τα φυτά του Βασιλικού Κήπου, όπου βρίσκει κανείς περσικές καρυδιές, γιασεμιές, κερλετέριες, αγιοκλίματα, ακακίες, αμυγδαλιές, ροδακινιές, αειλάνθους και άλνους. Σήμερα, ο κήπος αριθμεί περίπου 450 ιστορικά δέντρα άνω των 180 ετών.
*Κατάλογος των φυτών των Βασιλικών Κήπων στα γαλλικά. Αθήνα, 14 Σεπτεμβρίου 1839. [Γενικά Αρχεία Κράτους]
Αρχαία στον Κήπο
«Θεωρώ πάρα πολύ σημαντική τη δουλειά που έκανε η Αμαλία όσον αφορά στα αρχαιολογικά ευρήματα», λέει ο Νίκος Φουρναράκης. «Ο,τι βρέθηκε το άφησε εδώ».
Σε μια υδατογραφία του Dodwell του 1821, απεικονίζεται η μεσογείτικη πόρτα –ή αλλιώς «πύλη της Μπουμπουνίστρας», που αποτελούσε τμήμα του τείχους των Αθηνών. Αν και κατασκευασμένη επί εποχή Χασεκή, τα μάρμαρα της πύλης ήταν κομμάτια ενός παλιού υδραγωγείου και έφεραν και μία λατινική επιγραφή. Οπως εξηγεί ο Νίκος Φουρναράκης, με το τέλος της οθωμανικής κυριαρχίας, οι Αθηναίοι χρησιμοποίησαν υλικά του τείχους για να χτίσουν τα σπίτια τους, αλλά το επιστύλιο με τη λατινική επιγραφή –που απεικονίζεται ευκρινώς στην υδατογραφία του περιηγητή Dodwell– σώθηκε. Το βρήκε ο Ζαν-Λουί Μπαρό στον χώρο του Κήπου και το άφησε εκεί. Κι εκεί παραμένει έως σήμερα.
Η άλλη απρόσμενη σύνδεση του Κήπου με το απώτερο παρελθόν δεν είναι τόσο εμφανής. Το Πεισιστράτιο υδραγωγείο λύνει το πρόβλημα της έλλειψης αρδευτικού νερού και έτσι ο Κήπος χρησιμοποιώντας το νερό ενός υδραγωγείου δεν απαιτεί τη σπατάλη πόσιμου, όπως συμβαίνει με το υπόλοιπο αστικό πράσινο.
Δεν πρόκειται όμως για κάποια νεοτερικότητα. Το Πεισιστράτιο υδραγωγείο είναι 2.500 ετών και λειτουργεί από την αρχαιότητα μέχρι τις μέρες μας με τον ίδιο τρόπο, υδρομαστεύοντας νερό από τους πρόποδες του Υμηττού και φέρνοντάς το στην καρδιά αυτής της διαχρονικής πόλης. Μια αρχαία κατασκευή που χρησιμοποιούν, χωρίς πάντα να το συνειδητοποιούν, και οι σύγχρονοι Αθηναίοι, τουλάχιστον μέχρι την πλατεία του Αγίου Θωμά. Εκεί έχει πια τοποθετηθεί ένας μαντεμένιος αγωγός, όπως μας πληροφορεί η γεωπόνος Κατερίνα Αγοραστού, προϊσταμένη του τμήματος του Εθνικού Κήπου. «Εξάλλου, οι ιστορικοί κήποι πρέπει να συνδέουν, με κάποιον τρόπο, το παρελθόν με το μέλλον», λέει.
Το παρόν και το μέλλον του Κήπου μας
Οι προκλήσεις του Κήπου τον 21ο αιώνα συνδέονται αναπόφευκτα με την κλιματική κρίση. «Οι οργανισμοί είναι εκτεθειμένοι σε όλη αυτή την ένταση των φαινομένων κι ενώ έχουν κάποια δυνατότητα προσαρμογής, αυτό απαιτεί χρόνο. Και τον χρόνο δεν τον έχουν», λέει η κ. Αγοραστού. «Γι’ αυτό και οι συζητήσεις μας για το πώς τελικά γίνεται η ανανέωση του πληθυσμού των δέντρων σε έναν ιστορικό κήπο, αρχίζουν και μπαίνουν σε άλλη βάση. Διότι οι κανόνες μας ήταν “χάνω ένα δέντρο και αντικαθιστώ με το ίδιο είδος”. Θα μπορούμε όμως να το κάνουμε αυτό σε λίγα χρόνια;»
Η γεωπόνος που γνωρίζει τον Κήπο σαν την παλάμη της, εξηγεί ότι ο Κήπος της πρώτης περιόδου, παρά τις μικρές αλλαγές, παραμένει ουσιαστικά ίδιος. «Αν δει κανείς την κάτοψη του τότε και του τώρα, καταλαβαίνει αμέσως ότι μιλάει για τον ίδιο Κήπο. Υπάρχουν πάρα πολλά στοιχεία του Κήπου που έχουν μείνει αναλλοίωτα».
Ωστόσο, το μέλλον του Κήπου βρίσκεται όχι μόνο στη συντήρηση, αλλά και στην ανανέωση. Γνώμονας παραμένει πάντα η διατήρηση της φυσιογνωμίας του, όπως λένε στην «Κ», οι σημερινοί αρμόδιοι για τον σχεδιασμό του. Ετσι, σύμφωνα με τον νέο διευθύνοντα, παρεμβάσεις σε επτά από τα 120 παρτέρια των 155 στρεμμάτων του θα προσδώσουν χρώμα και υγιέστερα φυτά στον Κήπο, ενώ κατασκευάζεται βοτανικό θερμοκήπιο 100 τ.μ. που θα φιλοξενεί ιστορικά φυτά του κήπου, κάτω από ένα βικτοριανού τύπου κουβούκλιο. Παράλληλα το νέο εκπαιδευτικό θερμοκήπιο θα ενισχύσει τις επισκέψεις σχολείων στον Κήπο. Αμφότερα πρόκειται να λειτουργήσουν τους επόμενους μήνες.
«Δεν θέλουμε νεοτερισμούς στον Κήπο», σημειώνει η Αμαλία Καραγκούνη. «Εδώ μπορεί να φωνάξεις κάποιον και να σου κάνει το “Τατόι club”. Ψάξαμε πολύ να βρούμε ανθρώπους που να μοιράζονται την ιστορικότητα του Κήπου. Θέλουμε συντήρηση της ιστορικότητας και αναβάθμιση με τον σωστό τρόπο», λέει.
Αλλωστε, για τον επισκέπτη του, ο κήπος δεν είναι μόνο μια βαθιά ανάσα δροσιάς σε μια πόλη ολοένα και πιο ασφυκτική. Είναι, πολύ περισσότερο, μια νέα γνώση.