Στις 12 Οκτωβρίου του 1887 ο Παναγής Βαλλιάνος, ηλικίας 73 ετών, έφυγε από το σπίτι του στο Basewater του Λονδίνου, μπήκε στην άμαξά του και πήγε στο γραφείο του στην οδό Broad 19, στο Σίτι, όπως έκανε κάθε μέρα τα τελευταία τριάντα χρόνια. Η διάθεσή του δεν ήταν η καλύτερη, καθώς σκεφτόταν τις τελευταίες εξελίξεις. Μια δίκη στη Ρωσία, όπου ήταν ο μεγάλος αδελφός του Μαρής, είχε ταρακουνήσει την εταιρεία και επέφερε απότομη μείωση των αφίξεων των πλοίων με σιτηρά από την Αζοφική. Το ισχυρότερο χτύπημα, όμως, υπήρξε ο θάνατος του νεαρότερου αδελφού του, Αντρέα, σε ηλικία 60 ετών τον Μάιο του 1887 στη Μασσαλία, όπου τον έθαψαν εκεί στα ξένα. Σκεφτόταν τις Κεραμειές της Κεφαλονιάς από όπου είχαν ξεκινήσει, όλοι τους ναυτικοί, και με τον μόχθο και τα καράβια τους έφτιαξαν μια αυτοκρατορία που έτριζαν τώρα τα θεμέλιά της. Ευτυχώς που οι οκτώ ανιψιοί συνέχιζαν μαζί του. Ο Παναγής Βαλλιάνος ήταν μεγαλοεφοπλιστής, έμπορος και ένας από τους πολύ σημαντικούς εμποροτραπεζίτες του Σίτι, συγκρινόμενος με τους Σρόντερ και τους Ρότσιλντ του Λονδίνου. Οταν πέθανε το 1902 η περιουσία των αδελφών Βαλλιάνου στη Ρωσία, στη Γαλλία και την Αγγλία εκτιμήθηκε σε 2 δισ. δολάρια (αξία 2022). Οταν πέθανε ο Αριστοτέλης Ωνάσης το 1975 άφησε κληρονομιά 2,7 δισ. δολάρια.
Δυσάρεστη έκπληξη
Οταν ο Παναγής Βαλλιάνος έφτασε στο γραφείο του, στις 12 Οκτωβρίου 1887, τον περίμενε ακόμη μια εξαιρετικά δυσάρεστη έκπληξη. Διαπίστωσε ότι μεταξύ 18 Φεβρουαρίου 1887 και 12 Οκτωβρίου 1887 υπήρχαν 43 πλαστές συναλλαγματικές που εμφανίζονταν να έχουν εκδοθεί από τον Γιώργο Βουτσινά στην Οδησσό και «τραβηχτεί» εις βάρος της Vagliano Bros για αποδοχή, εις διαταγήν της εταιρείας «Κ. Πετρίδη και Σία» στην Κωνσταντινούπολη. Τις 43 αυτές πλαστές συναλλαγματικές ο εκπρόσωπος της εταιρείας «Κ. Πετρίδη» πήγε στην Τράπεζα της Αγγλίας και σε διάστημα οκτώ μηνών εισέπραξε σε μετρητά από τον «γκισέ», δηλαδή τον ταμία της Τράπεζας της Αγγλίας, το ποσό των 71.500 στερλινών για τα φορτία που υποτίθεται ο Πετρίδης είχε πωλήσει στον Γιώργο Βουτσινά. Αυτού του είδους η συναλλαγή ήταν η συνήθης πρακτική πληρωμής στο εμπόριο μεγάλων αποστάσεων και γινόταν στη βάση εμπιστοσύνης του εμπόρου που εξέδιδε τη συναλλαγματική.
Ομως, οι 43 συναλλαγματικές ήταν πλαστές, είχαν επινοηθεί από τον έμπιστο υπάλληλο του Παναγή Βαλλιάνου, Αντώνιο Ι. Γλύκα, ερήμην των Βουτσινά και Πετρίδη. Περαιτέρω ανακαλύφθηκε ότι ο Γλύκας είχε εμπλακεί σε τεράστιες κερδοσκοπίες στο χρηματιστήριο και για να ανταποκριθεί στις υποχρεώσεις του είχε πλαστογραφήσει τις προαναφερθείσες συναλλαγματικές και είχε λάβει πληρωμές γι’ αυτές από τον λογαριασμό του Βαλλιάνου στην Τράπεζα της Αγγλίας, ποσού 71.500 στερλινών. Το μέγεθος της απάτης ήταν τεράστιο, το ποσό αυτό σε σημερινά χρήματα ήταν αντίστοιχα των 8,5 εκατ. στερλινών. Ο Γλύκας συνελήφθη, κατά τη δίκη του ομολόγησε την ενοχή του για παραποίηση συναλλαγματικών και εμπορικών βιβλίων και καταδικάστηκε σε 10 χρόνια φυλάκιση.
Αγωγή κατά της τράπεζας
Η γνώση της τραπεζικής αγοράς οδήγησε τον Παναγή Βαλλιάνο να προσφύγει κατά της Τράπεζας της Αγγλίας για να ανακτήσει το ποσό των 71.500 στερλινών, συν τους τόκους. Ισχυρίστηκε πως το ποσό είχε εσφαλμένα χρεωθεί σ’ αυτόν από την Τράπεζα της Αγγλίας και ότι η πληρωμή των συναλλαγματικών οφειλόταν εντελώς σε αμέλεια της Τράπεζας της Αγγλίας, καθώς θα έπρεπε να ενημερωθεί προσωπικά και να του κοινοποιηθεί η καταβολή τόσο μεγάλων ποσών σε μετρητά από τον ταμία της Τράπεζας.
Η απάτη αυτή χτύπησε στην καρδιά του κύριου χρηματοπιστωτικού εργαλείου του διεθνούς εμπορίου, τις συναλλαγματικές. Συγκλόνισε την κοινότητα των εμποροτραπεζιτών του Σίτι, των οποίων η βασική δουλειά ήταν προσανατολισμένη γύρω από αυτό το μέσο των εμπορικών πιστώσεων. Ο Παναγής Βαλλιάνος προσέλαβε ένα από τα κορυφαία δικηγορικά γραφεία του Λονδίνου, το Hollams, son and Coward, σήμερα ένα από τα μεγαλύτερα δικηγορικά γραφεία παγκοσμίως.
Η υπόθεση ήρθε για ακρόαση πρωτοδίκως στο Ανώτατο Δικαστήριο ενώπιον του δικαστή (Honorary Justice) Charles στις 27 Ιουνίου 1888. Ολοι οι υπάλληλοι της εταιρείας των αδελφών Βαλλιάνου εξετάστηκαν από τους έξι δικηγόρους και από τις δύο πλευρές. Η εξέταση του Παναγή Βαλλιάνου είναι πολύ ενδιαφέρουσα. Αποκαλύπτει ότι ο Παναγής Βαλλιάνος, ένας εκατομμυριούχος και εξέχον μέλος των εμποροτραπεζιτών του Σίτι του Λονδίνου, δεν μπορούσε ούτε να διαβάσει ούτε να γράψει στα αγγλικά. Μπορούσε όμως να διευθύνει ένα πλήρως οργανωμένο γραφείο με όλα τα κατάστιχα, αλληλογραφία και έγγραφα γραμμένα στα αγγλικά και άλλες γλώσσες, σύμφωνα με όλες τις απαιτήσεις της αγγλικής νομοθεσίας.
Α.Τ.: Μπορείτε να διαβάσετε ο ίδιος ελληνικές επιστολές;
Π.Β.: Του Βουτσινά; Βεβαίως.
Α.Τ.: Μπορείτε να τις μεταφράσετε;
Π.Β.: Τι εννοείτε, στα αγγλικά;
A.T.: Ναι.
Π.Β.: Οχι.
Α.Τ.: Μπορείτε να διαβάσετε την αγγλική γραφή;
Οι 43 πλαστές συναλλαγματικές ύψους 71.500 λιρών και το χρονικό της δικαστικής διαμάχης «Vagliano Bros vs Bank of England», που έφτασε μέχρι τη Βουλή των Λόρδων.
Π.Β.: Τη διαβάζω, αλλά πολύ λίγο. Δεν την καταλαβαίνω καλά. Πολύ μέτρια την καταλαβαίνω.
A.T.: Δεν μπορείτε να διαβάσετε την αγγλική γραφή σε αγγλικούς χαρακτήρες;
Π.Β.: Ποτέ δεν τη γράφω. Την αντιγράφω.
Α.Τ.: Δεν μπορείτε να γράψετε μόνος σας, αν και μπορείτε να αντιγράφετε;
Π.Β.: Μπορεί να είναι κάποιες λέξεις, και αν τις γράψω δεν είναι γράψιμο.
Α.Τ.: Αφήνετε τους υπαλλήλους σας να γράφουν στα αγγλικά;
Π.Β.: Ναι, τα διαβάζω ο ίδιος, αλλά για οτιδήποτε δεν καταλαβαίνω ρωτάω τον ανιψιό μου ή τους υπαλλήλους μου.
«Αυτός ο Λεβαντίνος..»
Η υπόθεση «Vagliano Bros vs Bank of England» εκδικάστηκε τρεις φορές από δεκαοκτώ δικαστές. Η πρώτη δίκη έγινε στο Ανώτατο Δικαστήριο όπου ο δικαστής Charles διέταξε την Τράπεζα της Αγγλίας να επιστρέψει στον Βαλλιάνο ολόκληρο το ποσό, μαζί με τους τόκους και τα δικαστικά έξοδα. Την απόφαση αυτή έλαβε σύμφωνα με το κοινό δίκαιο (Common Law), με βάση την απόφαση της υπόθεσης Robarts κατά Tucker (1851), λαμβάνοντας υπόψη ότι η Τράπεζα δεν είχε το δικαίωμα να χρεώσει τον λογαριασμό του με τέτοιες πληρωμές χωρίς να τον ειδοποιήσει.
Η απόφαση του δικαστή Charles έφερε θύελλα. Πώς ήταν δυνατόν ένας ξένος να προσβάλει την Τράπεζα της Αγγλίας και να κερδίζει μια τέτοια υπόθεση; Προκάλεσε αντιδράσεις συγκαταβατικού χαρακτήρα. Ενδεικτική είναι η επιστολή του Roger de Q. Quiency προς τον διοικητή της Τράπεζας της Αγγλίας, στις 5 Νοεμβρίου 1888: «Δεν μπορώ συνολικά να συμφωνήσω με τον δικαστή Charles… δεν μου αρέσει να επιτρέπεται σε αυτόν τον Λεβαντίνο να προξενεί προβλήματα στην Τράπεζα για τη ζημία που προήλθε από δική του αμέλεια ή από άστοχη εμπιστοσύνη».
Η Τράπεζα πήγε την υπόθεση στο Εφετείο για μια δεύτερη δίκη. Αυτή ήταν μια έφεση προς την απόφαση του δικαστή Charles. Η υπόθεση εκδικάστηκε στο Εφετείο από έξι δικαστές και η δικαστική απόφαση εκδόθηκε στις 21 Μαΐου 1889. Κι αυτή ήταν επίσης υπέρ του Βαλλιάνου, όπου πέντε δικαστές συμφώνησαν με τον δικαστή Charles και ένας μόνον ήταν εναντίον. Η τελεσιδικία έγινε όμως την τρίτη φορά, όταν η Τράπεζα της Αγγλίας έκανε αίτηση αναιρέσεως κατά της αποφάσεως του Εφετείου στη Βουλή των Λόρδων. Η τελική απόφαση πάρθηκε από οκτώ δικαστές από τη Βουλή των Λόρδων. Αυτή τη φορά πέντε δικαστές ήταν εναντίον του Βαλλιάνου και δύο υπέρ του. Ετσι, στην τελευταία δίκη, η Τράπεζα της Αγγλίας κέρδισε την υπόθεση και ο Παναγής Βαλλιάνος έχασε τα χρήματά του.
Οι συνέπειες
Το νομικό σώμα χωρίστηκε στις απόψεις του και εξέδιδε διαφορετικές γνωμοδοτήσεις, καθώς διαπιστώθηκε ότι η υπόθεση ήταν χωρίς προηγούμενο και εμπλέκονταν νομικά ζητήματα μείζονος σημασίας. Η δικαστική υπόθεση πήρε μεγάλη δημοσιότητα στον Τύπο της εποχής. Μέσα στους κύκλους του Σίτι προσέλκυσε έντονες συζητήσεις, καθώς αφορούσε τις συναλλαγματικές, το «ψωμοτύρι» των εμποροτραπεζιτών. Η σημασία της υπόθεσης του Βαλλιάνου έγκειται στο γεγονός ότι αφορούσε τους ευρύτερους κανόνες του δικαίου, κατά πόσον οι δικαστές θα ακολουθούσαν τον προϊσχύοντα νόμο, το κοινό δίκαιο ή τον νέο κώδικα, τον νόμο περί συναλλαγματικών. Και το διακύβευμα πίσω από τις διαφορετικές απόψεις ήταν η ευθύνη των τραπεζών για το θέμα των συναλλαγματικών. Ο κανόνας του κοινού δικαίου ήταν αυστηρότερος για τις τράπεζες· τις θεωρούσε τις τράπεζες, τους πληρωτές ως εγγυητές. Η υπόθεση Βαλλιάνου έχει γίνει μια κλασική περίπτωση για τις συναλλαγματικές που βρίσκεται μέχρι σήμερα σε όλα τα περί δικαίου συγγράμματα και στις μελέτες που αφορούν τον νόμο περί συναλλαγματικών.
Ο οίκος των Βαλλιάνων είναι κλασικό παράδειγμα ενός διεθνούς εμπορικού οίκου εμπλεκόμενου εκτός του εμπορίου και της ναυτιλίας με την εμποροτραπεζική πρακτική, από εκείνους που διαμόρφωσαν και εξέλιξαν χρηματοπιστωτικούς θεσμούς στα διεθνή οικονομικά κέντρα του δεκάτου ενάτου αιώνα. Η διεθνής ισχύς των εμπορικών οίκων της ελληνικής Διασποράς έχει βαθιές ρίζες, πολύ βαθύτερες από ό,τι γνωρίζουμε, στη δημιουργία της παγκόσμιας οικονομίας του εικοστού αιώνα.
Οι Ελληνες και η θάλασσα
Το Κέντρο Ναυτιλιακής Ιστορίας του Ινστιτούτου Μεσογειακών Σπουδών (www.ims.forth.gr) και
η «Καθημερινή» παρουσιάζουν άγνωστες πτυχές της πορείας των Ελλήνων στο «θαλάσσιο επιχειρείν», από τον 19ο αιώνα μέχρι σήμερα.
Η κ. Τζελίνα Χαρλαύτη (Κέντρο Ναυτιλιακής Ιστορίας, Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών-ΙΤΕ) είναι καθηγήτρια Πανεπιστημίου Κρήτης.