Σε αντίθεση με την ημερομηνία της γέννησής μας, η πραγματική «αφετηρία» της ζωής μας ως ανθρώπινων όντων, όταν δηλαδή αποκτήσαμε συναίσθηση του εαυτού μας και αρχίσαμε να αποθηκεύουμε αναμνήσεις, σπάνια προσδιορίζεται χρονικά και φυσικά ποτέ δεν γίνεται αφορμή για εορταστικές συγκεντρώσεις. Κι όμως, όσα γνωρίζουμε για την ύπαρξή μας πριν από αυτή τη «μαγική» στιγμή βασίζονται αποκλειστικά στις διηγήσεις τρίτων, τις οποίες έχουμε ενσωματώσει στην προσωπική μας αφήγηση. Η πρώτη σκηνή του προσωπικού μας «φιλμ», όπου το ντοκιμαντέρ συναντά τη μυθοπλασία, κατά πάσα πιθανότητα δεν εκτυλίσσεται πριν από τον τρίτο χρόνο του βίου μας.
Παραδόξως, οι πρώτες αναμνήσεις μας συνήθως δεν σχετίζονται, όπως θα υπέθετε κανείς, με δραματικά γεγονότα, αλλά με απλά, καθημερινά πράγματα: μια βόλτα στο πάρκο, ένα αγαπημένο παιχνίδι, ένα παιδικό δωμάτιο, αποσπασματικές εικόνες και ακούσματα που αντιστέκονται στη φθορά. Μόνο το 25% των συμμετεχόντων σε σχετικές έρευνες ταυτίζει την πρώτη του ανάμνηση με ένα τραύμα και πολλοί λιγότεροι με ένα απρόσμενο χαρμόσυνο γεγονός. Αν και ο πόνος μας σημαδεύει πιο έντονα από τη χαρά, τίποτα δεν «τρέφει» τη μνήμη καλύτερα από την επανάληψη.
Οι επιστήμονες γνωρίζουν εδώ και δεκαετίες πως για τον σχηματισμό μιας ανάμνησης απαιτείται η δημιουργία συνάψεων στον εγκέφαλο. Τα τελευταία χρόνια αποκαλύφθηκε πως η συγκεκριμένη διαδικασία συντελείται σταδιακά και επηρεάζεται καθοριστικά από το πόσο συχνά ανακαλούμε ένα συμβάν στο μυαλό μας ή το εξιστορούμε σε άλλους ανθρώπους. Ετσι εξηγούνται, για παράδειγμα, οι ανακρίβειες στις αναμνήσεις που σχετίζονται με κοσμοϊστορικά γεγονότα: δύο χρόνια μετά την 11η Σεπτεμβρίου, η πλειονότητα των Αμερικανών δήλωνε με βεβαιότητα ότι την ημέρα της επίθεσης είχε παρακολουθήσει στην τηλεόραση το πρώτο αεροπλάνο να συγκρούεται με τους Δίδυμους Πύργους. Στην πραγματικότητα, η συγκεκριμένη λήψη προβλήθηκε για πρώτη φορά την επομένη της τραγωδίας, στο μεταξύ όμως οι τηλεθεατές είχαν αμέτρητες ευκαιρίες να επεξεργαστούν τις εικόνες στο μυαλό τους, «δουλεύοντάς» τες όπως ένας ζωγράφος το έργο του. Αντίστοιχα, τα παιδιά που μεγαλώνουν ακούγοντας συστηματικά ιστορίες από το πρόσφατο παρελθόν τους, ως ενήλικες τείνουν να έχουν περισσότερες και πιο καθαρές αναμνήσεις από την παιδική τους ηλικία, αλλά ενίοτε οι εν λόγω αναμνήσεις απέχουν από την πραγματικότητα. Η επανάληψη στη διάρκεια συζητήσεων ή εσωτερικού προβληματισμού δημιουργεί μνήμες, που ανθίστανται στη λήθη και ταυτόχρονα αμβλύνει το όριο ανάμεσα στην πραγματικότητα και στη φαντασία.
Τα νέα στοιχεία
Tουλάχιστον αυτό πιστεύαμε μέχρι τώρα. Σύμφωνα με μια νέα έρευνα νευροεπιστημόνων του MIT, η δημιουργία αναμνήσεων είναι δυνατή και χωρίς την ενδυνάμωση των συνάψεων ανάμεσα στα κύτταρα της μνήμης (χωρίς, δηλαδή, να απαιτείται επανάληψη). Μέσω πειραμάτων σε ποντίκια που εμφανίζουν συμπτώματα Αλτσχάιμερ κατάφεραν να αποδείξουν ότι μια ανάμνηση μπορεί να δημιουργηθεί μέσα σε λίγα λεπτά και να παραμείνει «αποθηκευμένη» για τουλάχιστον μία εβδομάδα. Τα πειραματόζωα δεν είχαν τη δυνατότητα να θυμηθούν τι τους είχε συμβεί (κάτι αρκετά τραυματικό ώστε να παραλύουν από φόβο με την κατάλληλη υπενθύμιση), όμως οι ερευνητές μπόρεσαν να «ξυπνήσουν» τις θαμμένες αναμνήσεις μέρες αργότερα με τη βοήθεια μιας πρωτεΐνης, που προκαλεί τον σχηματισμό συνάψεων. Mακροπρόθεσμα, τα συμπεράσματα της ομάδας δεν αποκλείεται να συμβάλουν στην εύρεση νέων θεραπειών για τη νόσο του Αλτσχάιμερ και το μετατραυματικό στρες. Οσο για το «χάπι» που θα μας επιτρέπει να αποστηθίζουμε κείμενα με μια ανάγνωση ή να θυμόμαστε με ακρίβεια όλα όσα μας έχουν συμβεί, παραμένει στο πεδίο της επιστημονικής φαντασίας.