Δεν ξέρουμε τι υπήρχε στο μυαλό του Κύπριου ιλάρχου Ν. Μεταξά όταν δολοφονούσε αλλοδαπές γυναίκες, γνωρίζουμε όμως τι, πιθανώς, αισθανόταν. «Οταν τη σκότωνα ένιωθα ωραία», φέρεται να είπε στον ανακριτή. Γιατί προτιμούσε τις Φιλιππινέζες; «Μου άρεσαν», είπε. Ενας ψυχίατρος έσπευσε να συνεισφέρει επιστημονικοφανή γνωμάτευση για τον σαδιστή δολοφόνο: αναζητούσε Φιλιππινέζες, έγραψε ο κ. Ασκητής, διότι «εκ γενετής, οι πλείστες κουβαλούν μαζί τους αυτό το χαρακτηριστικό, της υποταγής και της υπηρεσίας»! Ο κρυπτορατσισμός έχει διάφορα πρόσωπα – από καφενειακό μέχρι «επιστημονικό».
Ακραία ψυχοπαθολογικές περιπτώσεις, όπως αυτή του Ν.Μ., χρήζουν ιδιαίτερης μελέτης. Το φαινόμενο, όμως, δεν έχει μόνο εγκληματολογικό-ψυχιατρικό ενδιαφέρον, αλλά και διοικητικό-πολιτικό. Θα εστιάσω σε αυτό.
Αστυνομική ολιγωρία
Τα πρώτα θύματα του Μεταξά ήταν η Ρουμάνα Λίβια Μπουνέα και η οκτάχρονη κόρη της. Από μαρτυρίες φίλων της γυναίκας γνωρίζουμε ότι, όταν εξαφανίστηκε το 2016, χωρίς να δίνει σημεία ζωής, την αναζήτησαν πολλοί. Φίλες της Λίβια, η δημοσιογράφος Γωγώ Αλεξανδρινού, καθώς και η σύζυγος του προέδρου του ΔΗΚΟ ανέφεραν την εξαφάνιση στην αστυνομία, ζητώντας επιμόνως να διερευνηθεί. Ηταν ανεξήγητο: η Λίβια δεν είχε κανένα λόγο να εξαφανισθεί με ένα άρρωστο παιδί. Η αστυνομία, περιέργως, δεν ζήτησε κατάθεση από τις φίλες της Λίβια, δεν έψαξε το σπίτι της, ενώ συνέστησε στην κ. Αλεξανδρινού να πάψει να «στοχοποιεί» τη Λίβια και την κόρη της! «Εχουμε πληροφορίες ότι έχει φύγει στα Κατεχόμενα», ισχυρίστηκαν αξιωματικοί της.
Τα ίδια είπαν το 2018 όταν Φιλιππινέζες φίλες της, καθώς και ο πρόεδρος του Παγκύπριου Συνδέσμου Οικιακών Βοηθών κ. Κουτρουκίδης, ανέφεραν την εξαφάνιση της Μαίρη Ρόουζ και της εξάχρονης κόρης της στην αστυνομία. Συνάντησαν αδιαφορία. «Ιντα χολοσκάς για μια Φιλιππινέζα;» είπε, σύμφωνα με τον κ. Κουτρουκίδη, ο αστυνομικός στον οποίο ανέφερε την εξαφάνιση. «Εφυγε από τα Κατεχόμενα, μη χάνεις την καλή σου υγεία». Σε άρθρο του στον «Πολίτη», ήδη από τον Αύγουστο 2018, ο κ. Κουτρουκίδης είχε καταγγείλει την αδιαφορία της αστυνομίας, καλώντας τον υπουργό Δικαιοσύνης να παρέμβει. Δεν έκανε τίποτε.
Γραφειοκρατική αδιαφορία
Γιατί αδιαφόρησε η αστυνομία; Τρεις παράγοντες συνέβαλαν.
Πρώτον, πρόκειται για έναν οργανισμό με χρόνια προβλήματα, τα οποία, πιθανότατα, έχουν δημιουργήσει παθητική κουλτούρα χαμηλών επιδόσεων. Την ύπαρξη διαφθοράς στην αστυνομία (π.χ. τράφικινγκ) παραδέχθηκε πέρυσι ο ίδιος ο αρχηγός της. Μέχρι σχετικά πρόσφατα δεν υπήρχε υπηρεσία Εσωτερικού Ελέγχου. Οι κρίσεις και μεταθέσεις γίνονται συχνά αντικείμενο κομματικής αντιδικίας, με εκατέρωθεν εγκλήσεις για μεροληψία. Η αξιοκρατία δεν θεωρείται αυτονόητη. Ο αμιγής επαγγελματισμός δεν συνιστά εμπεδωμένη αξία. Μια τέτοια κουλτούρα ευνοεί την εσωστρεφή μετριότητα και αποθαρρύνει την αυτενέργεια.
Η ευθυνόφοβη αδιαφορία έχει συστημικά χαρακτηριστικά. Η επίσημη έρευνα για τη φονική έκρηξη στο Μαρί το 2011 ανέδειξε την τυπολατρική ανευθυνότητα, την αναβλητικότητα και την αδιαφορία που μαστίζουν το κυπριακό δημόσιο. Μετά την απόδραση ισοβίτη από νοσοκομείο της Λευκωσίας το 2010, οι δεσμοφύλακες δήλωσαν ότι κάθε φορά που ανέφεραν στους προϊσταμένους τους τα «προνόμια» που απολάμβανε ο ισοβίτης στο νοσοκομείο, εισέπρατταν την ίδια απάντηση: «Κρύψετε να περάσουμε» (δηλ. «σιωπήστε να κυλήσει ο χρόνος»)! Η πρόεδρος της οργάνωσης Cyprus Stop Trafficking κ. Χριστοφίδου-Ενρίκες παραιτήθηκε πέρυσι καταγγέλλοντας την αδιαφορία που συνάντησε από το αρμόδιο Γραφείο Ευημερίας. Οταν ανέφερε τις άθλιες συνθήκες διαβίωσης γυναικών, της απάντησαν: «Εχει και στη χώρα της νερό και ρεύμα;».
Δεύτερον, ενώ η κρατική γραφειοκρατία εμφανίζεται ορθολογική, οι πρακτικές της αντλούν από αντιλήψεις του κοινωνικού περιβάλλοντος. Οπως έδειξε ο ανθρωπολόγος Μάικλ Χέρζφελντ στην κλασική μελέτη του «Η κοινωνική παραγωγή της αδιαφορίας», εστιάζοντας στην ελληνική γραφειοκρατία, οι ρίζες της γραφειοκρατίας είναι συμβολικές: αίμα, φυλή και συγγένεια μετρούν. Η γραφειοκρατία είναι αδιάφορη έως εχθρική έναντι όσων δεν θεωρούνται «δικοί μας».
Οι Φιλιππινέζες οικιακές βοηθοί στην Κύπρο είναι κακοπληρωμένες, μόνες, προσωρινές, με περιορισμένα δικαιώματα, «εκ γενετής» υπηρέτριες. Γίνονται στερεότυπα αντιληπτές ως ολιγόνοες, υποτακτικές και, πιθανώς, ιδιοτελείς – τοποθετούνται χαμηλά στην κοινωνική ιεραρχία, είναι ευάλωτες και εκμεταλλεύσιμες. (Μια οικιακή βοηθός έχει υπερδιπλάσιες πιθανότητες να τύχει εργασιακής ή σεξουαλικής εκμετάλλευσης.) Σε συνθήκες εργασιακής πίεσης, περιορισμένων πόρων, νοοτροπίας χαμηλών επιδόσεων και οργανωσιακής εσωστρέφειας, η προσοχή του γραφειοκράτη αστυνομικού είναι στραμμένη πρωτίστως στους «δικούς μας». Η Λίβια, η Μαίρη και η Μάρικαρ είναι «ξένες», απαξιωμένες, μυστηριώδεις – δεν είναι συγκεκριμένα πρόσωπα αλλά γραφειοκρατικές κατηγορίες· ρομποτικές υπάρξεις με προδιαγεγραμμένα καιροσκοπική συμπεριφορά. «Εφυγαν στα Κατεχόμενα. Ετσι κάμνουν ετούτες». Γιατί να «χολοσκάμε»; Η άλλη όψη της κοινωνίας των «κουμπάρων» είναι η κοινωνία της αδιαφορίας προς όσους είναι «εκτός».
Τρίτον, η λογοδοσία πάσχει ουσιωδώς στην Κυπριακή Δημοκρατία. Οι πολιτικάντηδες παιδαγωγούν συστηματικά την κοινωνία στην ανευθυνότητα. Οταν η επιτροπή που διόρισε ο πρόεδρος Χριστόφιας του απέδωσε «προσωπικές» ευθύνες για το Μαρί, αυτός κατήγγειλε «πολιτικό πραξικόπημα». Θυμωμένα απορριπτική ήταν και η αντίδραση του προέδρου Αναστασιάδη στο πρόσφατο πόρισμα για την κατάρρευση της Συνεργατικής Τράπεζας, το οποίο αποδίδει «προσωπικές» ευθύνες στον υπουργό Οικονομικών. Οι κυβερνήτες υιοθετούν μόνο τα πορίσματα που οι ίδιοι συγγράφουν! Αν, όμως, δεν αναλαμβάνουν αυτοί τις ευθύνες που αρμοδίως τους αποδίδονται, γιατί να αυτενεργήσουν οι λοιποί αρμόδιοι; Η παθητική συμπεριφορά είναι η συμφέρουσα στρατηγική. «Κρύψετε να περάσουμε».
Κυβερνητικά στελέχη και κρατικοί αξιωματούχοι συνιστούν «νηφαλιότητα». Το αντίθετο χρειάζεται – έλλογος θυμός να τους ταρακουνήσει. Αν διέθετε στοιχειώδη ενσυναίσθηση, ο πρόεδρος Αναστασιάδης θα ζητούσε ειλικρινή συγγνώμη από τις οικογένειες των θυμάτων, όπως έκανε η Νεοζηλανδή πρωθυπουργός κ. Αρντερν, όταν δολοφονήθηκε νεαρή Βρετανίδα τουρίστρια στο Οκλαντ πέρυσι. «Ζητώ συγγνώμη από την οικογένεια της Γκρέις», είπε. «Η κόρη σας θα έπρεπε να είναι ασφαλής στη χώρα μας, και δεν ήταν. Νιώθω μια συγκλονιστική αίσθηση ντροπής που αυτό συνέβη στη χώρα μας […]».
Δεν θυμάμαι πότε ο πρόεδρος Αναστασιάδης ένιωσε ντροπή για κάτι…
* Ο κ. Χαρίδημος Κ. Τσούκας (www.htsoukas.com) είναι καθηγητής στα πανεπιστήμια Κύπρου και Warwick.