Ο Ζοάο Ζιλμπέρτο, που «έφυγε» πριν από μία εβδομάδα σε ηλικία 88 ετών, ήταν από τις πιο σημαντικές και πιο αγαπητές φιγούρες της βραζιλιάνικης μουσικής, ήταν αυτό που λέμε ο «πατέρας» της μπόσα νόβα, και μαζί με τον Αντόνιο Κάρλος «Τομ» Ζομπίμ ήσαν οι δύο κεντρικές φιγούρες του ’50 και του ’60 που έκαναν τη βραζιλιάνικη μουσική ξακουστή σε ολόκληρο τον πλανήτη. Και το έκαναν –κυρίως ο Ζοάο Ζιλμπέρτο–με τον πιο ψιθυριστό και ποιητικό τρόπο.
Ηταν περίπου το 1964 όταν τόνοι μελάνης χύνονταν για να περιγράψουν την υστερία που προκαλούσαν οι Μπιτλς. Αλλά δεν προκαλούσαν μόνο υστερία. Προκαλούσαν και αλλαγές συθέμελες στα γούστα, στη μόδα, στη συμπεριφορά, στην έκφραση και στις ιδέες και τις αντιλήψεις της νεολαίας σε ολόκληρο τον κόσμο. Χιλιάδες μίλια μακριά, δύο μουσικοί από τη Βραζιλία και ένας από τις ΗΠΑ θα προχωρούσαν στην πιο ήσυχη, ειρηνική, ποιητική, νυχτερινή και ψιθυριστή επανάσταση που έγινε ποτέ. Την μπόσα νόβα! Και θα μεταμόρφωναν για πάντα την ποπ μουσική. Τη χρονιά εκείνη, ένα άλμπουμ από τον πρωτοπόρο της τζαζ, τον Σταν Γκετζ, σαρώνει τόσο τα βραβεία Γκράμι όσο και τους αμερικανικούς πίνακες των επιτυχιών: είναι το θρυλικό «Getz/Gilberto» στην ετικέτα της Verve, όπου ηχογραφούσαν όλοι οι μεγάλοι της τζαζ, Λούις Αρμστρονγκ, Ελα Φιτζέραλντ και δεκάδες ακόμη, και με ένα τραγούδι, το περίφημο «The Girl from Ipanema» επισημοποιούν και σφραγίζουν μια για πάντα το γεγονός ότι η μπόσα νόβα γίνεται μέρος της παγκόσμιας ποπ κουλτούρας.
Η μπόσα νόβα –η συνάντηση της σάμπας με την τζαζ δηλαδή– του Ζιλμπέρτο είχε αρχίσει να φτάνει στα αμερικανικά ακροατήρια από το 1959-60 χάρη κυρίως στη συμμετοχή του στο σάουντρακ της ταινίας «Orpheu Negro» που κέρδισε το βραβείο Οσκαρ καλύτερης ξένης ταινίας την ίδια χρονιά.
Μέχρι τα τέλη του 1962 όλη η Αμερική μιλούσε για αυτή τη νέα, εξωτική και κουλ μουσική, τη μουσική που έμοιαζε πολύ με τη «δική τους» την τζαζ αλλά είχε και μια λάμψη και φρεσκάδα μοναδική, που αντανακλούσε την αισιοδοξία, την αυθεντικότητα, την πνευματική ανάταση, αλλά και τις κοινωνικές αλλαγές που συνέβαιναν στη Βραζιλία στις αρχές της δεκαετίας του ’60. Ο Ζιλμπέρτο, ο Ζομπίμ και αρκετοί ακόμη μουσικοί βρέθηκαν προσκεκλημένοι στον Λευκό Οίκο από την Τζάκι Κένεντι, ο Ελβις ηχογραφούσε το «Bossa Nova Baby» και ο Κουίνσι Τζόουνς ένα ολόκληρο αλμπουμ με τίτλο «Soul Bossa Nova».
Αλλά αυτό «Το κορίτσι από την Ipanema» ήταν κάτι άλλο, κάτι ολότελα διαφορετικό. Ενα λαμπερό ποπ τραγούδι τυλιγμένο στον πιο κουλ ρυθμό της εποχής, εξωτικό και μαζί οικείο, ό,τι πιο φρέσκο είχε ακουστεί μέχρι τότε. Τραγουδισμένο από την τότε σύζυγο του Ζιλμπέρτο, την Αστρουντ Ζιλμπέρτο, αλλά και τον ίδιο, πούλησε ένα εκατομμύριο αντίτυπα, σάρωσε στα βραβεία μουσικής και έφερε στον Ζιλμπέρτο αναγνώριση και αποδοχή πρωτόγνωρη για μουσικό που δεν προερχόταν από τον αγγλόφωνο κόσμο. Αλλά το κυριότερο, έφερε την αισθητική του σε εκατομμύρια σε ολόκληρο τον κόσμο. Μια αισθητική που ήταν αποτέλεσμα τόσο του συναισθήματος και της ποιητικότητας που είχε μέσα του όσο και της σκληρής δουλειάς, της πειθαρχίας και του κανόνα της τελειότητας που αναζητούσε.
Ο ήχος της κιθάρας του, που όλα τα δάχτυλα του δεξιού χεριού ακουμπούν επάνω στις χορδές και «πνίγουν» τον ήχο ή του δίνουν με ακρίβεια τις δυναμικές που θέλουν, σήμερα ακούγεται συνηθισμένος, όμως όταν πρωτακούστηκε το 1958 στην ηχογράφηση του «Chega De Saudade», έκανε πολλούς να θέλουν να πλησιάσουν πιο κοντά στο ηχείο για να τον ακούσουν καλύτερα. Και το ίδιο συνέβαινε και με την ερμηνεία του, που έμοιαζε σαν να θέλει να ψιθυρίσει λόγια τρυφερά στο αυτί της ερωμένης του. Πίστευε πάντα ότι οι εμφανίσεις του θα πρέπει να έχουν τον χαρακτήρα μιας συναυλίας στη μέση ενός μεγάλου δωματίου χωρίς μικρόφωνα και με απόλυτη ησυχία.
Αυτή η αισθητική και η προσέγγισή του ήταν που επηρέασαν δεκάδες καλλιτέχνες από τις επόμενες γενιές των μουσικών της Βραζιλίας, τον Καετάνο Βελόζο, την Γκαλ Κόστα, τον Ζιλμπέρτο Ζιλ, τον Σέου Ζόρζι, τη Μαρία Μπετάνια, αλλά και τους πιο διεθνείς –λόγω της γλώσσας– Λέοναρντ Κοέν, Στινγκ, Τζόνι Μίτσελ, Σαντέ και δεκάδες μουσικούς της τζαζ. «Θα μπορούσε να παίζει με την κιθάρα του τις ειδήσεις από την εφημερίδα και να ακούγεται σπουδαίο», είχε πει κάποτε ο Μάιλς Ντέιβις για τον μοναδικό τρόπο που έπαιζε κιθάρα ο Ζοάο Ζιλμπέρτο.
Ο Ζιλμπέρτο ήταν περφεξιονιστής. Μια ιστορία που αναφέρει η κόρη του, Μπεμπέλ Ζιλμπέρτο, που επίσης έγινε μουσικός (ο Ζιλμπέρτο παντρεύτηκε τρεις φορές και απέκτησε δύο κόρες και έναν γιο) και την είδαμε πρόσφατα σε ένα ακουστικό live στην Αθήνα στο Gazarte, είναι ότι μια φορά, ενώ βρίσκονταν στο σπίτι και οι δύο, έπαιξε τόσες φορές την ίδια μουσική φράση στην κιθάρα του μέχρι να πετύχει τον ήχο που αναζητούσε, που η ίδια ένιωσε να την κυριεύουν πανικός και υστερία.
Οταν κάποτε οι γονείς του τον είχαν πάει σε έναν γιατρό για συναισθηματική αξιολόγηση, ο μικρός Ζοάο κοιτάζοντας έξω από το παράθυρο σχολίασε τον αέρα με έναν ξεχωριστό τρόπο, «ο αέρας ξεριζώνει τα μαλλιά από τα δέντρα», για να του απαντήσει ο γιατρός ότι τα δέντρα δεν έχουν τρίχες και για να ανταπαντήσει ο μικρός Ζοάο «και κάποιοι άνθρωποι δεν έχουν ίχνος ποίησης στην ψυχή τους»!
Στη δεκαετία του 2000, η μουσική και μερικές από τις σημαντικές ηχογραφήσεις του Ζιλμπέρτο όπως το «Getz/Gilberto» του 1964, το «Amoroso» του 1977, με την περίφημη 8λεπτη εκτέλεση του «Besame Mucho», επανήλθαν στο προσκήνιο χάρις στην έθνικ και τη γουόρλντ μουσική που για μία δεκαετία μεσουρανούσε στις προτιμήσεις των ραδιοφώνων και των ακροατών σε ολόκληρο τον πλανήτη.
«Το να καταλαβαίνεις και να σε καταλαβαίνουν είναι ένα είδος γαλήνης και εσωτερικής ηρεμίας», έγραφε στις σημειώσεις του δίσκου του 1964 ο Ζιλμπέρτο, «και εγώ βρήκα τη γαλήνη στην επικοινωνία μου με ένα άλλο άνθρωπο», μιλώντας φυσικά για τη συνεργασία του με τον Σταν Γκετζ.
Η φωνή του, η κιθάρα του και οι ηχογραφήσεις του έδειξαν σε εκατομμύρια ανθρώπους έναν άλλο δρόμο στην επικοινωνία και στην εσωτερική γαλήνη.
* Ραδιοφωνικός παραγωγός / διευθυντής Pepper 96,6 Fm.