Τον Σεπτέμβριο 2017 ο διάσημος Αφροαμερικανός παίκτης του φούτμπολ Κόλιν Κάπερνικ έκανε κάτι προκλητικό: λίγο πριν αρχίσει το παιχνίδι στο Σαν Ντιέγκο, στη διάρκεια της ανάκρουσης του εθνικού ύμνου, αντί να μείνει σε στάση προσοχής, ως ένδειξη σεβασμού, γονάτισε. Τον ακολούθησε ο συμπαίκτης του, επίσης Αφροαμερικανός, Ερικ Ριντ. Δεν ήταν η πρώτη φορά που ο Κάπερνικ έκανε κάτι τέτοιο. Παλαιότερα παρέμεινε καθιστός. Αυτή τη φορά, πείστηκε να γονατίσει. Επέδειξε έτσι μεγαλύτερο σεβασμό στη σημαία, ενώ παρέπεμψε συμβολικά στο γονάτισμα του Μάρτιν Λούθερ Κινγκ και των συντρόφων του, στο Σέλμα της Αλαμπάμα, το 1965, μετά τη σύλληψή τους από την αστυνομία.
Πολλοί φίλαθλοι αποδοκίμασαν ηχηρά τους Κάπερνικ και Ριντ. Δημοσκοπήσεις έδειξαν ότι μόνο το ένα τρίτο των Αμερικανών θεώρησε το γονάτισμα «σωστή» μορφή διαμαρτυρίας. Ο πρόεδρος Τραμπ, εκμεταλλευόμενος μια ακόμη ευκαιρία χυδαιολογίας, αποκάλεσε τον Κάπερνικ «σκύλας γιο που πρέπει να απολυθεί». Οταν ρωτήθηκε, ο Κάπερνικ αιτιολόγησε τη στάση του ως εξής: «Δεν πρόκειται να σταθώ όρθιος και να δείξω περηφάνια σε μια σημαία για μια χώρα που καταπιέζει τους μαύρους και τους έγχρωμους».
Η διαμαρτυρία έλαβε χώρα στον απόηχο αρκετών φόνων άοπλων μαύρων πολιτών από την αστυνομία και του ευρύτερου κινήματος Black Lives Matter που προκάλεσαν. Σε άρθρο του, ο Ριντ ανέφερε πόσο θύμωσε με αυτούς τους φόνους, ιδιαίτερα τον φόνο ενός μαύρου στη γενέτειρά του, το Μπατόν Ρουζ. «Θα μπορούσε να συμβεί σε οποιοδήποτε μέλος της οικογένειάς μου», έγραψε. «Ενιωσα αναστατωμένος, πληγωμένος, και άπελπις».
Συμβολική διαμαρτυρία
Δεν ήταν η πρώτη φορά που μαύροι αθλητές εξέφρασαν την οργή τους την ώρα που ανακρουόταν ο εθνικός ύμνος. Η πιο εμβληματική περίπτωση είναι αυτή του Τόμι Σμιθ και του Τζον Κάρλος στους Ολυμπιακούς Αγώνες του Μεξικού, το 1968. Οταν ανέβηκαν στο βάθρο για τη βράβευση, ύψωσαν σκυμμένοι τη γροθιά τους, φορώντας ένα μαύρο γάντι.
Εχοντας εμπνευσθεί από το κίνημα των Black Panthers, εξέφρασαν συμβολικά τη διαμαρτυρία τους για τη φτώχεια, τις διακρίσεις και τη βία κατά των μαύρων στην Αμερική της εποχής.
Γιατί οι διαμαρτυρόμενοι, είτε πρόκειται για Αφροαμερικανούς αθλητές είτε για νεαρές Ελληνίδες που παρωδούν την παρέλαση της 28ης Οκτωβρίου στη Νέα Φιλαδέλφεια παρελαύνοντας με «χαζό βάδισμα» («silly walk»), εμπνευσμένο από τους Μόντι Πάιθονς, δεν υιοθετούν συμβατικές μορφές διαμαρτυρίας, αλλά επιλέγουν να συμμετάσχουν ακτιβιστικά στη διάρκεια μιας εθνικά χρωματισμένης τελετής; Διακρίνω τρεις λόγους.
Πρώτον, διαρρηγνύοντας την αναμενόμενη ροή μια τελετής, οι διαμαρτυρόμενοι επισύρουν τη μιντιακή προσοχή σε θέματα σημαντικά γι’ αυτούς. Το ρήγμα γίνεται ιδιαιτέρως εμφανές όταν η τελετή έχει ενδυθεί οιονεί ιερό χαρακτήρα και έχει αποκτήσει μεγάλη συναισθηματική αξία. Εκεί που περιμένεις κάποιον να σταθεί όρθιος στην ανάκρουση του εθνικού ύμνου, αυτός γονατίζει. Αντί οι νεαρές να παρελαύνουν πειθαρχημένα, βαδίζουν με αλλόκοτες κινήσεις. Δεν περνάει απαρατήρητο.
Δεύτερον, οι διαμαρτυρόμενοι θυμίζουν εμπράκτως τη ρευστότητα των αξιακών θεμελίων κάθε κοινωνικού θεσμού. Οσο κι αν θεωρούμε έναν θεσμό ή σύμβολο αυτονόητο, δεν παύει να είναι κοινωνική επινόηση. Το σύμβολο λειτουργεί στο μέτρο που επιτυγχάνει τον συντονισμό των εμπειριών μας – συμ-βάλλει στη συν-εννόηση. Ενίοτε, όμως, αυτό δεν συμβαίνει. Ο εθνικός ύμνος λ.χ. συμβολίζει την πατρίδα, η οποία θεμελιώνεται στην ελευθερία και την ισότητα. Πώς σχετίζονται τα πατριωτικά ιδεώδη με τη βιωμένη πραγματικότητα; Οι μαύροι αθλητές θυμίζουν την απόσταση λόγων και έργων. Οι νεαρές της Νέας Φιλαδέλφειας αναδεικνύουν τον κατ’ αυτές «μιλιταριστικό» χαρακτήρα των μαθητικών παρελάσεων.
Τρίτον, μετέχοντας στην τελετή, οι διαμαρτυρόμενοι υπογραμμίζουν τη συμπερίληψή τους στην εθνική κοινότητα. Συγχρόνως, μη συμμορφούμενοι με τις έμπρακτες απαιτήσεις της συμμετοχής τους, αμφισβητούν το αξιακό υπόβαθρο της τελετής. Ο εθνικός ύμνος, για τους Αφροαμερικανούς αθλητές, δεν είναι ένα άχρονο σύμβολο πατριωτισμού, αλλά, κάθε φορά που ανακρούεται, συνιστά μια υπενθύμιση της επικαιρότητας των ιδανικών που εμπεριέχει, άρα μια έμμεση πρόσκληση να σκεφτούν τον ύμνο υπό το φως τής τρέχουσας εμπειρίας. Κάθε φορά που μια τελετή επιτελείται, παρέχει την ευκαιρία για την ανα-νοηματοδότησή της. Το γεγονός ότι συχνά δεν αρπάζουμε την ευκαιρία, δεν σημαίνει ότι αυτή δεν υφίσταται. Οι διαμαρτυρόμενοι μας θυμίζουν την ύπαρξή της.
Η παρέλαση
Οι νεαρές της Νέας Φιλαδέλφειας παρωδούν τη μαθητική παρέλαση. Αντιδιαστέλλουν τα «χαζά βαδίσματά» τους με τον πειθαρχημένο βηματισμό της τελετής. Αμφισβητούν εμπράκτως το αξιακό πλαίσιο που τη συνέχει – τη σύνδεση του πατριωτισμού με την πειθαρχημένη συμπεριφορά. Οπως στην περίπτωση των Αφροαμερικανών αθλητών, η ειρηνική ακτιβιστική παρέμβασή τους γίνεται αποδεκτή σε μια φιλελεύθερη δημοκρατία. Ο λόγος είναι ότι το δημοκρατικό φαντασιακό εμπεριέχει τη διαρκή διερώτηση – τίποτε δεν είναι δεδομένο. Οι αμφισβητίες ευφάνταστα μας καλούν να ξανασκεφθούμε τον πατριωτισμό και πώς τον καλλιεργούμε.
Αποδεχόμενοι την πρό(σ)κλησή τους τι ανακαλύπτουμε; Μια ανερμάτιστη ελευθεριακότητα, η οποία υποκαθιστά τον πατριωτισμό. Γράφουν: «Ο πόλεμος του ανθρώπου για την ελευθερία του δεν είναι έπος ούτε τραγωδία. Είναι η ίδια η ζωή εν κινήσει. Κίνηση που δεν μπορεί να ελεγχθεί και να μπει σε καλούπια». Σοβαρά; Τους διαφεύγει ότι την ελευθερία την έχεις μόνο όσο είσαι διατεθειμένος να την υπερασπίσεις: να βάλεις τη ζωή σου σε «καλούπια» αν χρειαστεί, να θέσεις τον εαυτό σου πειθαρχημένα στην υπηρεσία της συλλογική αυτοάμυνας αν το επιβάλλει η συγκυρία – όπως το 1940.
Για τα παιδιά του smartphone, όμως, τίποτα δεν είναι πιο σημαντικό όσο η ελευθερία να επιλέγουν. Δεν κατανοούν ότι η ελευθερία δεν είναι φυσική κατάσταση αλλά συλλογικό επίτευγμα – άρα χρήζει υπεράσπισης. Ενώ οι Αφροαμερικανοί αθλητές παίρνουν στα σοβαρά τον εθνικό ύμνο τους και γι’ αυτό υποδεικνύουν την αναντιστοιχία του με τη βιωμένη πραγματικότητα, οι νεαρές μας καλούν να ξανασκεφτούμε τον πατριωτισμό ως αναχρονισμό. Κάτι φανερώνει για τη σημερινή Ελλάδα, νομίζω.
* Ο κ. Χαρίδημος Κ. Τσούκας (www.htsoukas.com) είναι καθηγητής στα Πανεπιστήμια Κύπρου και Warwick.