Η κίνηση του σώματος είναι παρόμοια, αλλά το νόημά της (και το αποτέλεσμά της) πολύ διαφορετικό.
Σε μια τηλεοπτική σκηνή που κυκλοφόρησε αστραπιαία παντού στο παγκόσμιο χωριό, ένας λευκός αστυνομικός στη Μινεάπολη πιέζει με το γόνατό του, για περίπου εννέα λεπτά, τον λαιμό του μπρούμυτα καθηλωμένου Αφροαμερικανού Τζορτζ Φλόιντ, υπόπτου για χρήση ψεύτικου χαρτονομίσματος, αγνοεί σαδιστικά τις εκκλήσεις του ότι δεν μπορεί να ανασάνει, και επιφέρει, τελικά, τον θάνατό του.
Σε μιαν άλλη σκηνή, λιγότερο γνωστή, αστυνομικοί στη Βόρεια Καρολίνα γονατίζουν μπροστά σε διαδηλωτές που διαμαρτύρονται για τον φόνο του Φλόιντ. Οι φορείς της νόμιμης βίας, με πλήρη εξάρτυση, κλίνουν το γόνυ ενώπιον θυμωμένων πολιτών, με τους οποίους υπήρχε το σοβαρό ενδεχόμενο να εμπλακούν σε βίαιες συγκρούσεις.
Δύο σκηνές, δύο κόσμοι, προερχόμενες και οι δύο από την αμερικανική παράδοση.
Στην περίπτωση Φλόιντ, δεν συγκλονίζει μόνο το περιστατικό αυτό καθαυτό, αλλά και ο συμβολισμός του. Το γόνατο του λευκού αστυνομικού στον λαιμό του ακινητοποιημένου με χειροπέδες Αφροαμερικανού, που σφαδάζει και εκλιπαρεί, συμβολίζει τη λευκή κυριαρχία σε μια χώρα που στιγματίστηκε από τη δουλεία. Σημειώστε ότι ο βασανισμός και, τελικά, ο φόνος ενός πολίτη από όργανο της δημόσιας τάξης συνέβη εν μέσω πανδημίας, από την οποία έχουν πληγεί δυσανάλογα οι Αφροαμερικανοί (2,4 φορές υψηλότερος δείκτης θνησιμότητας). Εξελήφθη εύλογα από τη μαύρη κοινότητα (και όχι μόνο) ως μια συμβολική υπενθύμιση ότι η θέση τους είναι στον πάτο της κοινωνικής πυραμίδας – να υπηρετούν τη λευκή πλειονότητα ως «essential workers», κάτω από την μπότα του λευκού αστυνομικού αν χρειαστεί.
Ο Μάρτιν Λούθερ Κινγκ
Αλλά και η δεύτερη σκηνή φέρει ένα διακριτά αμερικανικό αποτύπωμα – απηχεί τις καλύτερες στιγμές του κινήματος των πολιτικών δικαιωμάτων στις ΗΠΑ. Το 1965, ο Μάρτιν Λούθερ Κινγκ και 250 ειρηνικοί διαδηλωτές συνελήφθησαν στη Σέλμα της Αλαμπάμας γιατί διαδήλωσαν χωρίς άδεια. Πιστοί στο πνεύμα της ειρηνικής διαμαρτυρίας, γονάτισαν και άρχισαν να προσεύχονται. Το μεγαλείο του Κινγκ ήταν να παιδαγωγήσει τον λαό του σε έναν τρόπο διαμαρτυρίας που δεν επιδιώκει να καταστρέψει την άδικη για τους Αφροαμερικανούς πολιτική κοινότητα των ΗΠΑ, αλλά να της θυμίσει τα μεγάλα ηθικοπολιτικά ελλείμματά της – ότι «αθέτησε την επιταγή που εξέδωσαν οι ιδρυτές της».
Το 2016, ο σταρ γνωστής ποδοσφαιρικής ομάδας του Σαν Φρανσίσκο Κόλιν Καπερνίκ αρνήθηκε να σταθεί σε στάση προσοχής στην ανάκρουση του εθνικού ύμνου, πριν από το εναρκτήριο λάκτισμα, και γονάτισε στο ένα πόδι. «Δεν πρόκειται να σταθώ όρθιος και να δείξω υπερηφάνεια για μια σημαία σε μια χώρα που καταπιέζει τους μαύρους και τους έγχρωμους», είπε σε συνέντευξή του. Το παράδειγμά του βρήκε αρκετούς μιμητές.
Η Εθνική Λίγκα Ποδοσφαίρου (NFL) καταδίκασε αυτή τη συμπεριφορά και ανακοίνωσε ότι θα επέβαλλε ποινές. Στο τέλος της σεζόν, ο Καπερνίκ έμεινε χωρίς συμβόλαιο. Σήμερα, μετά τη δολοφονία Φλόιντ, η NFL ομολόγησε το λάθος της. «Εμείς στην NFL παραδεχόμαστε ότι κάναμε λάθος», είπε ο επίτροπος της Λίγκας. «Οι διαμαρτυρίες σε όλη τη χώρα είναι εμβληματικές αιώνων σιωπής, ανισότητας και καταπίεσης των μαύρων παικτών, προπονητών, οπαδών και προσωπικού. Ακούμε». Ηταν η ηθική δικαίωση των θαρραλέων ποδοσφαιριστών της Λίγκας, τους οποίους ο Τραμπ όχι μόνον είχε προσβάλει χυδαία όπως συνηθίζει («σκύλας γιους» τους αποκάλεσε), αλλά είχε ζητήσει την απόλυσή τους, μιμούμενος το αηδιαστικά θρασύ ύφος του στο «Apprentice» («απολύεσαι»).
Η γονυκλισία τύπου Καπερνίκ έχει εξαιρετικό ενδιαφέρον, διότι εκφράζει μια σύνθετη στάση. Και καταφάσκει και αρνείται· δηλώνει και σεβασμό και διαμαρτυρία. Οταν γονατίζουμε, περιστέλλουμε τον σωματικό μας εαυτό, υποδηλώνοντας σεβασμό και δέος σε κάτι που μας υπερβαίνει και τιμούμε – τον Θεό, τη σορό του νεκρού, το μνημείο (θυμηθείτε τη μνημειώδη γονυκλισία του Γερμανού καγκελάριου Βίλι Μπραντ, το 1970, σε μνημείο της Βαρσοβίας αφιερωμένο στους Εβραίους που σκοτώθηκαν από τους ναζί).
Η γονυκλισία πιθανότατα έχει βιολογικές απαρχές: θηλαστικά όπως σκύλοι και χιμπατζήδες δείχνουν υπακοή σκύβοντας. Στον άνθρωπο, βέβαια, επενδύεται με νόημα, και αποκτά πολύ πιο σύνθετες ιδιότητες.
Διαμαρτυρία με σεβασμό
Ο Καπερνίκ γονατίζει γιατί σέβεται τη σημαία. Συγχρόνως, ακριβώς επειδή τη σέβεται θέλει να διαμαρτυρηθεί, διότι αυτό που εκφράζει το εθνικό σύμβολο –ισότητα– παραμένει ανεκπλήρωτο ιδανικό για τους Αφροαμερικανούς. Γονατίζοντας, εκφράζει τη διαμαρτυρία του, εφόσον αποκλίνει από τον συμβατικό τρόπο εκδήλωσης σεβασμού (τη στάση προσοχής). Η γονυκλισία εμπεριέχει και σεβασμό και διαμαρτυρία. Παραμένει μέλος της κοινότητας, αμφισβητώντας τον κυρίαρχο τρόπο λειτουργίας της. Μόνο όταν νοιάζεσαι για ό,τι συνέχει το έθνος (τη σημαία) δεν το μετατρέπεις σε τοτέμ αλλά σε ευκαιρία ανα-νοηματοδότησής του.
Οι αστυνομικοί της Βόρειας Καρολίνας που γονατίζουν μπροστά από τους διαδηλωτές, εκφράζουν την ίδια σύνθετη στάση. Η γονυκλισία τους αντιστρέφει συμβολικά την ιεραρχία ισχύος. Ο ισχυρός εκφράζει τον σεβασμό για τον αδύνατο. Πρόκειται για μια πράξη μη λεκτικής μετα-επικοινωνίας, η οποία θέτει το πλαίσιο για την επικοινωνία των δύο μερών.
Η αστυνομία οφείλει να προστατεύει την έννομη τάξη, στο πλαίσιο του κράτους δικαίου. Αλλά, στον απόηχο της δολοφονίας Φλόιντ και των βίαιων διαμαρτυριών, αυτή η προστασία θα γίνει με σεβασμό στον πόνο και στον εύλογο θυμό των διαδηλωτών. Σε ανακοίνωσή της η τοπική αστυνομία ανέφερε: «Κλίνουμε το γόνυ σε ένδειξη κατανόησης του πόνου που υπάρχει στο έθνος μας. […] Υπερασπιζόμαστε τη δικαιοσύνη για όλους. Δεσμευόμαστε να ακούμε τον καθένα με αξιοπρέπεια και σεβασμό». Μετά τη γονυκλισία των αστυνομικών, οι διαδηλωτές τούς αγκάλιασαν.
Εχω εμπιστοσύνη στην Αμερική. Κουβαλά μεν το προπατορικό αμάρτημα της δουλείας, αλλά αρθρώνει, συγχρόνως, εκ γενετής, την πίστη στο ευγενέστερο ιδεώδες της νεωτερικότητας: «Θεωρούμε αυτές τις αλήθειες αυταπόδεικτες, ότι όλοι οι άνθρωποι δημιουργήθηκαν ίσοι, ότι έχουν προικισθεί από τον Δημιουργό τους με ορισμένα αναπαλλοτρίωτα δικαιώματα, ότι μεταξύ αυτών είναι η Ζωή, η Ελευθερία, και η αναζήτηση της Ευτυχίας» («Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας», 1776). Αυτή η Αμερική πάντα θα εμπνέει, πάντα θα συγκινεί, πάντα θα κινητοποιεί, ακόμη όταν γίνεται βάρβαρη, ακόμη κι όταν αστοχεί, ακόμη κι όταν εκλέγει πρόεδρο έναν άνθρωπο που συχνά συμπεριφέρεται σαν να είναι χαρακτήρας του «Νονού» ή των «Sopranos».
* Ο κ. Χαρίδημος Κ. Τσούκας (www.htsoukas.com) είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κύπρου και ερευνητής καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Warwick.