Ενας οργανισμός αναπτύσσει διεφθαρμένη νοοτροπία όταν ο σκοπός που καταστατικά υπηρετεί διαστρέφεται από την εξυπηρέτηση, με κάθε μέσο, ιδιοτελών συμφερόντων των ισχυρών μελών του. Η εξωστρέφεια (ετεροαναφορικότητα) που οφείλει να διακρίνει τον οργανισμό εκτοπίζεται από την ξεδιάντροπη εξυπηρέτηση «εσωτερικών» σκοπών (αυτοαναφορικότητα). Ο οργανισμός παύει τότε να υπηρετεί κοινωνικές ανάγκες· μετατρέπεται σε όργανο εξυπηρέτησης ιδιοτελών επιδιώξεων.
Η διεφθαρμένη νοοτροπία δεν είναι ένα στιγμιαίο γεγονός αλλά μια διαδικασία – χτίζεται μακροχρόνια. Πώς; Με κατάχρηση εξουσίας, αποφυγή λογοδοσίας, και παίγνια ισχύος. Και τα τρία επικυρώνονται ή επιβάλλονται από την ηγεσία του οργανισμού. Οταν ο λαός λέει «το ψάρι βρωμάει από το κεφάλι», κάτι ξέρει – η κοινή αίσθηση συλλαμβάνει τον κεφαλαιώδη ρόλο των επικεφαλής, εφόσον αυτοί θέτουν τους κανόνες του παιχνιδιού.
Και τα τρία δομικά στοιχεία της διεφθαρμένης νοοτροπίας αποκαλύπτονται στη στιχομυθία που φέρεται να είχε ο τέως αρχηγός της Πυροσβεστικής κ. Ματθαιόπουλος με τον πραγματογνώμονα του Σώματος κ. Λιότσιο (βλ. «Καθημερινή», 19/7/20). Ο κ. Λιότσιος είχε κληθεί από την Εισαγγελία Αθηνών να διερευνήσει την πυρκαγιά στο Μάτι, η οποία επέφερε το θάνατο 102 ατόμων.
Φιλοτομαριστικά ένστικτα
Ο τέως αρχηγός εμφανίζεται να καταχράται την εξουσία του για να αποφύγει τη λογοδοσία. Προτρέπει και απειλεί τον κ. Λιότσιο να παραβεί το καθήκον του – να αποκρύψει υλικό από τον εισαγγελέα («θάψ’ τα»)· να μην αποδώσει ευθύνες στους ανωτέρους του, ειδικά στον ίδιο («μη με αναμείξεις πουθενά», «πες προκύπτουν ευθύνες για τον Ματθαιόπουλο, μετά σε έσκισα εγώ», «μη γράψεις πουθενά, ότι προκύπτουν ευθύνες για τους ανωτέρους μου»)· και να συγγράψει ένα κενολόγο πόρισμα απλώς για να τηρήσει τα προσχήματα («πρέπει να φτιάξει ένα πόρισμα για τη φωτιά και όχι μέσα από το πόρισμα να φαίνεται ποιος φταίει», «πέντε αράδες, πέντε λέξεις, πέντε αυτά και δώσ’ το», «όσα λιγότερα γράφεις, τόσο το καλύτερο»).
Ο τέως αρχηγός καλεί τον υφιστάμενό του πραγματογνώμονα να μιμηθεί τα δικά του φιλοτομαριστικά ένστικτα. Του ζητεί να σκεφτεί πρωτίστως το ατομικό συμφέρον του, όχι να κάνει καλά τη δουλειά του («πρέπει πρώτα να σώσεις τον εαυτό σου»).
Οι απειλές για δικαστικές διώξεις εναντίον του κ. Λιότσιου σε περίπτωση που ενοχοποιήσει «τους ανωτέρους» του, δεν είναι αρκετές. Τον απειλεί, επιπλέον, αφενός με δυσμενή μετάθεση («για Σάμο ή Κω»), αφετέρου με αντίποινα σε παίγνια ισχύος. Του υποδεικνύει ότι αν ενοχοποιήσει ανωτέρους του στο πόρισμα σήμερα, θα πάθει κι αυτός τα ίδια όταν βρεθεί σε επιχειρησιακή θέση ευθύνης αύριο: οι ανώτεροί του τότε, για να τον εκθέσουν στον χειρισμό μιας πυρκαγιάς, θα του στερήσουν τους απαραίτητους πόρους για την κατάσβεσή της. Για να τεκμηριώσει μάλιστα τον ισχυρισμό του, ο κ. Ματθαιόπουλος παραθέτει στοιχεία από την εμπειρία του με παίγνια ισχύος στην κορυφή του οργανισμού («Ετσι γίνονται τα παιχνίδια. Για να καθαρίσει ο Καπέλιος [αρχηγός] τον Βασιλειάδη [υπαρχηγό], τον άφησε και στα Κύθηρα χωρίς εναέρια και στη Μάνη»). Ο αρχηγός όχι μόνο είναι ωμός, αλλά ανάγει την ωμότητά του σε δόγμα: «μην ξεχνάς αυτό που έλεγε ο Ματθαιόπουλος χρόνια: σήμερα εμού, αύριο εσού, ουδέποτε κανενός».
Το ατομικό συμφέρον ενός στελέχους σε έναν οργανισμό στον οποίο παίζονται τέτοια «παιχνίδια» είναι να συγκαλύπτει: σήμερα καλύπτεις εσύ τους άλλους, αύριο αυτοί εσένα. Η σιωπή είναι η βέλτιστη στρατηγική. Η εύσχημη αποφυγή της ευθύνης –διά της προσποίησης στην άσκηση του καθήκοντος– θα αποφέρει, μακροχρόνια, εύσημα στο στέλεχος («βγάλε την ουρά σου απέξω, γιατί έχεις μέλλον. Μην καταστρέψεις το μέλλον σου. Είσαι εξελίξιμος ακόμη»).
Ωστόσο, ένας ευσυνείδητος αξιωματικός ενδέχεται να μην κάνει τη διάκριση μεταξύ συμφέροντος και καθήκοντος, αλλά, αντιθέτως, να θεωρήσει ότι το συμφέρον του ευθυγραμμίζεται με το καθήκον του, και, συνεπώς, να αγνοήσει τη στρατηγική της σιωπής που του προτείνει ο αρχηγός. Γι’ αυτό ο κ. Ματθαιόπουλος επιδιώκει να καλλιεργήσει στον κ. Λιότσιο το αίσθημα της ματαιοπονίας: «Πού [πας να τα βάλεις] με τα θηρία;»· «Μόνος θα μείνεις»· «Τι είναι ο Εισαγγελέας; Τώρα είναι, αύριο έφυγε».
Τίτλος άνευ περιεχομένου
Σε δύο σημεία της στιχομυθίας, ο κ. Ματθαιόπουλος επικαλείται την ιδιότητά του («έχω έναν τίτλο τώρα, αρχηγός του Πυροσβεστικού Σώματος»). Δεν αντιλαμβάνεται την κραυγαλέα αντίφαση στην οποία περιπίπτει: όταν ηγείσαι ενός οργανισμού είσαι υποχρεωμένος, ex officio, να μεριμνάς για το καλό του οργανισμού και να ορίζεις ετεροαναφορικά το σκοπό για τον οποίο αυτός υπάρχει.
Με τη σειρά του, αυτό θα πει ότι είσαι υποχρεωμένος να υπενθυμίζεις εμπράκτως στα μέλη του οργανισμού να επιτελούν το ρόλο τους όσο πιο ευσυνείδητα μπορούν. Στη συνομιλία του με τον κ. Λιότσιο, ο κ. Ματθαιόπουλος πράττει ακριβώς το αντίθετο. Μιλά ωμά, κυνικά και ιδιοτελώς – δεν μπαίνει ούτε καν στον κόπο της υποκρισίας.
Ο κ. Ματθαιόπουλος δείχνει να απολαμβάνει τον αρχηγικό τίτλο, αλλά δεν αντιλαμβάνεται τις υποχρεώσεις που τον συνοδεύουν. Σε ένα εξομολογητικό σημείο της στιχομυθίας καταλαβαίνουμε γιατί. Αναφέρει ότι είχε πάρει την απόφασή του να αποχωρήσει από το Σώμα. Εκανε τους οικονομικούς υπολογισμούς του και είδε ότι τον συμφέρει («θα πάρω ενάμισι χιλιάρικο σύνταξη [..] και το εφάπαξ. Θα είμαι κύριος»). Αρχισαν, όμως, οι πιέσεις από τους οικείους του: «Εδώ έγινε η μπουμπού [αρχηγός], δεν θα πας εσύ;». «Γαργαλήθηκα», λέει, «[κι] ένα βράδυ μου τη βιδώνει, […] δηλώνω παρών κι εγώ».
Πού δήλωσε παρών δεν διευκρινίζει, αλλά, με λίγη φαντασία, μπορούμε να μαντέψουμε: στους ισχυρούς του τότε κυβερνώντος κόμματος. Ο κ. Ματθαιόπουλος δεν επεδίωξε να γίνει αρχηγός γιατί ήθελε να προσφέρει από την κορυφαία θέση ευθύνης της Πυροσβεστικής, αλλά γιατί «γαργαλήθηκε» (!) – οι Σειρήνες της εξουσίας τραγουδούσαν πολύ σαγηνευτικά για να αντισταθεί. Προήχθη στο επίπεδο της ανεπάρκειάς του από έναν υπουργό Δημόσιας Τάξης διακεκριμένο για την καταστροφική μετριότητά του («ψάχνω λάθη αλλά δεν βρίσκω»!).
Δεν τελείωσα. Με κίνδυνο να σας κουράσω, θα επανέλθω.
* Ο κ. Χαρίδημος Κ. Τσούκας (www.htsoukas.com) είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κύπρου και ερευνητής καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Warwick.