«Η λύσσα μου γι’ αγάπη δίνει στον θάνατο, σαν ένα παράθυρο που δίνει στον φωταγωγό». Είναι ο τίτλος εισήγησης του Γιώργου Κούρια (17.8.1952-18.9.2020) στο ψυχαναλυτικό συμπόσιο του 2001, με θέμα «Τα όρια στην Ψυχανάλυση». Ποτέ το ψυχικό όργανο, υποστήριξε, δεν θα αυτονομηθεί τελείως από τις ανάγκες του οργανισμού. Αυτές πάντα θα αφήνουν τη σφραγίδα τους στη γεωγραφία του σώματός μας κι ενίοτε θα κυριαρχούν πάνω του. Πρόκειται για μια πρωτότυπη διαλεκτική σχέση ανάμεσα στη λιβιδινική οικονομία που ανήκει αποκλειστικά στον άνθρωπο, και στο βιολογικό σύστημα των αναγκών του, κοινό σε όλα τα έμβια όντα (περ. «Εκ των υστέρων», τ. 5, Ιούλιος 2001).
Για τριάντα χρόνια ο Γιώργος Κούριας υπήρξε μια ενεργός και δημιουργική παρουσία στην ελληνική ψυχαναλυτική σκηνή. Οταν το 1990 εγκαταστάθηκε από το Παρίσι στην Αθήνα, η ελληνική ψυχανάλυση είχε μόλις αρχίσει να εδραιώνεται και έκανε τα πρώτα βήματα της ωριμότητάς της. Ο Γιώργος Κούριας, ο Γεράσιμος Στεφανάτος, ο Θανάσης Τζαβάρας, και εγώ οραματιστήκαμε τη δημιουργία ενός χώρου ανοιχτού και φιλόξενου, πέρα και έξω από κάθε φανατική προσκόλληση σε θεωρητικά δόγματα και χωρίς τις θεσμικές αγκυλώσεις των διάφορων σχολών. Η συνεργασία μας και η συμπόρευσή μας στηρίχθηκαν πάνω στον δεσμό της φιλίας, που συνοδευόταν με αμοιβαία εμπιστοσύνη και εκτίμηση, καθώς και στην κοινή μας αναφορά στη γαλλική ψυχαναλυτική παράδοση. Κι έτσι το 1995 ιδρύθηκε από τους τέσσερίς μας ο Ομιλος Ελλήνων Ψυχαναλυτών και στη συνέχεια το 1997, αποφασίστηκε μαζί με δεκαπέντε συνάδελφους «συνεργάτες σύνταξης», η δημιουργία του περιοδικού «Εκ των υστέρων».
Η ευρύτητα της καλλιέργειας και της μόρφωσης του Γιώργου Κούρια μαζί με τη δεινή ικανότητά του να διακρίνει τo ουσιαστικό, και να συνθέτει τις ιδέες που προέκυπταν στις συζητήσεις και τις ανταλλαγές των απόψεων των συντελεστών κάθε τεύχους, του χάρισαν το προνόμιο να γίνει ο συγγραφέας των εισηγητικών κειμένων των περισσότερων αφιερωμάτων του περιοδικού. Αυτός άλλωστε έδωσε την τελική μορφή στο ιδρυτικό κείμενο του Ομίλου Ελλήνων Ψυχαναλυτών. Από τη Λυκείου 1 που ήταν ο χώρος της δουλειάς του, καθώς και η έδρα του περιοδικού, πέρασαν τα 26 τεύχη του «Εκ των υστέρων» (1997-2016) με περισσότερες από 60 συνεργασίες Ελλήνων και ξένων ψυχαναλυτών στα 19 χρόνια της ζωής του. Κι ανάμεσά τους τα δικά του κείμενα που έθεταν με τρόπο διαυγή και οξύ, θεμελιακά ερωτήματα και στόχευαν στην καρδιά της θεωρίας και της πρακτικής της ψυχανάλυσης.
Τα όρια, έγραψε, δεν είναι μόνο ένα εμπόδιο με το οποίο έχει ν’ αναμετρηθεί η ψυχανάλυση: τα όρια της θεωρίας, τα όρια της πρακτικής, τα όρια του αναλύσιμου. Θα λέγαμε πως μάλλον πως το όριο «βρίσκεται στη βάση της ίδιας της θεωρητικής σύστασης της ψυχανάλυσης, δηλαδή στο σημείο εκείνο από το οποίο ξεπηδά η φροϊδική κατασκευή. Το σημείο αυτό δεν είναι άλλο από την ενόρμηση, η οποία ως σύλληψη, εννοιολογεί ένα όριο: αυτό ανάμεσα στο βιολογικό και το ψυχικό, ανάμεσα στον κόσμο της αυτοσυντήρησης και αναπαραγωγής και στον κόσμο της επιθυμίας».
«Στην άσκηση της δουλειάς του», υποστήριξε ο Γιώργος Κούριας, «ο ψυχαναλυτής έρχεται συνεχώς αντιμέτωπος με το ζήτημα των ορίων: υπάρχουν τα αναγκαία όρια που θέτει με το πλαίσιο, αλλά και τα οδυνηρά όρια που έχει η αντοχή του· οι περιορισμοί στους θεραπευτικούς του στόχους, μα και η μοναδικότητα της κάθε ξεχωριστής ψυχικής περίπτωσης που ταλαιπωρεί τις συμβατικές οροθετήσεις της νοσογραφίας· τα όρια στην απόλαυση και την παντοδυναμία και τέλος, εκείνα του ψυχαναλυτικού θεσμού. Για την ψυχανάλυση ο καθορισμός του γνωστικού της αντικειμένου και του πεδίου δράσης της είναι μια μακριά ατέλειωτη ιστορία: ένας διαρκής διάλογος με το διαφορετικό ή το άγνωστο, μια συνεχής περιδιάβαση στις μεθόριες περιοχές, εκεί όπου οι ψυχώσεις, οι διαστροφές, η ορμή του θανάτου, οι δύσκολες περιπτώσεις, οι σωματώσεις, το κοινωνικό και το θεσμικό, θέτουν συνεχώς καινούργια ερωτήματα καλώντας μας να βγούμε από τον εφησυχασμό ενός θεωρητικού εργαλείου που θα το χαρακτήριζε η αυτάρκεια» (περ. «Εκ των υστέρων», τ. 5, Ιούλιος 2001).
Η ύστατη συμβολική προσφορά του Γιώργου Κούρια στο «Εκ των υστέρων» ήταν φέτος το καλοκαίρι. Μέσα στο παράδοξο κλίμα της φυσικής απομάκρυνσης και της συνακόλουθης απομόνωσης, που επέβαλε η πανδημία, μας τηλεφώνησε για να μας αναγγείλει «ένα ευχάριστο νέο»: Από τη Βιβλιοθήκη της Παλαιάς Βουλής του ζήτησαν τα 26 τεύχη (τόμους), του περιοδικού προκειμένου να ψηφιοποιηθούν οι 5.000 σελίδες του εντύπου. Εξασφαλίστηκαν έτσι η φύλαξη και η διάσωση του έργου που δημιούργησε η μακρόχρονη συνεργασία αυτής της ομάδας των γαλλόφωνων ψυχαναλυτών. Συνεργασία σπάνια, καθώς η διαφορετικότητα ανάμεσα στις γενιές, στα επιστημονικά πεδία, στις θεωρητικές προτιμήσεις και τις επιλεκτικές συγγένειές μας δεν στάθηκε εμπόδιο στη συλλογική προσπάθειά.
Ο Γιώργος Κούριας γεννήθηκε στην Αθήνα το 1952. Σπούδασε ιατρική στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, απέκτησε στο Παρίσι την ειδικότητα της ψυχιατρικής και εργάστηκε σε ψυχιατρικές δομές νοσοκομείων και εξωνοσοκομειακές δομές ψυχικής φροντίδας. Παράλληλα, στο πλαίσιο της Γαλλικής Εταιρείας της Ψυχανάλυσης (SPF) πραγματοποίησε την ψυχαναλυτική του εκπαίδευση και άρχισε να εργάζεται ως ψυχαναλυτής στο Παρίσι από το 1987 ώς το 1990 οπότε εγκαταστάθηκε στην Αθήνα. Εκτοτε εργάστηκε ανελλιπώς ως ψυχαναλυτής. Το 2014 εξέδωσε το βιβλίο «Οι ξενιστές της ψυχής. Οι ταυτίσεις στις ψυχώσεις». Παράλληλα υποστήριξε τη δημιουργία χώρων με το θετικό πρόσημο συν – της συζήτησης, της συνεργασίας, της συνδημιουργίας, της συναδελφικότητας και της συμφωνίας μέσα από γόνιμες ζυμώσεις.
Στο άρθρο του με την Ερη Κούρια για τον ψυχαναλυτή Ανδρέα Εμπειρίκο (στον τόμο Ψυχανάλυση και Ελλάδα, Εταιρεία Σπουδών, 1984), έκλεινε με την εξής παράγραφο:
«…Αν θέλεις να γνωρίσεις το πραγματικό, πρέπει να κινείσαι στα όριά του. Για να το κάνεις, οφείλεις να σπρώχνεις όσο γίνεται πιο πέρα τα δικά σου. Εχεις επομένως κάθε συμφέρον να μην περιφρονείς τη φαντασίωση, θεωρώντας την πράκτορα του απατηλού. Απεναντίας, η φαντασίωση αντιμάχεται τους ενδογενείς περιορισμούς στη γνώση, καθόσον αναπληρώνει μια πραγματικότητα που απουσιάζει από την ιστορία σου».
Το ασυνείδητο, το συνειδητό, το ψυχικό, το σωματικό, η επιθυμία, η ανάγκη, η φαντασίωση, η πραγματικότητα, σε αδιάκοπη σύνδεση και αποσύνδεση…
Γιώργο Κούρια σε ευχαριστούμε.
* Η κ. Ελένη Τζαβάρα είναι ψυχαναλύτρια.