Αύριο, Δευτέρα, η κριτική επιτροπή του 61ου Διεθνούς Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης θα απονείμει τα βραβεία του επίσημου διαγωνιστικού προγράμματος, στο οποίο συμμετείχαν 12 ταινίες από όλον τον κόσμο. Κάπως έτσι, με αυτή τη φράση, αρχίζουν τα ρεπορτάζ που κάνουν έναν πρώτο απολογισμό της ετήσιας κινηματογραφικής διοργάνωσης. Μόνο που φέτος τίποτα δεν ήταν ίδιο. Ούτε καν η λήξη του φεστιβάλ, που είναι πάντοτε Κυριακή βράδυ. Είδαμε τις ταινίες online, ο καθένας στον υπολογιστή του, σε διαφορετική ώρα, οι ζυμώσεις και οι απόψεις ήταν –κι αυτές- διαδικτυακές, όλοι, θεατές, εργαζόμενοι, συμμετέχοντες, προσποιηθήκαμε μια «κανονικότητα».
Παρ’ όλα αυτά, εν μέσω καραντίνας, έχει κάτι σχεδόν θεραπευτικό η αναμονή της προβολής, η προσδοκία των ταινιών που επιλέξαμε, ο κόσμος με τη ματιά πρωτοεμφανιζόμενων δημιουργών. Και τι κόσμος! Τίποτα δεν περιορίζεται στα όρια της μικρής οθόνης. Σκορπάει, δραπετεύει, κυριεύει τον χώρο, τον αλλάζει. Η ανατροπή στερεοτύπων θα μπορούσε να είναι το άρρητο σύνθημα αρκετών από τους 12 διαγωνιζόμενους. Τίποτα δεν είναι όπως περιμένουμε, νομίζουμε ή έχουμε μάθει να πιστεύουμε ότι είναι. Κάθε είδους πλαίσιο, οτιδήποτε περιχαρακώνει την πραγματικότητα, τοποθετεί ετικέτες σε ανθρώπους, εθνικότητες, επαγγέλματα, συμπεριφορές, αποκαθηλώνεται. Ο,τι ανταποκρινόταν σε αυτοματισμούς, ιδεολογικούς ή χαρακτηρολογικούς, μπλοκάρει, τίθεται εκτός λειτουργίας.
Στη δανική ταινία «Παγιδευμένοι» («Shorta», στα αραβικά σημαίνει αστυνομία), ο αρχικός διαχωρισμός των «καλών» και «κακών» τινάζεται στον αέρα. Σε κακόφημο γκέτο της Κοπεγχάγης, η βίαιη σύγκρουση ανάμεσα στους μουσουλμάνους/Αραβες μετανάστες και στους δύο αστυνομικούς δεν είναι καθόλου όπως φαινόταν εξαρχής. Ο σμιλεμένος σωματότυπος και η συμπεριφορά ενός «ρατσιστή» (βάσει των στερεοτύπων) «μπάτσου» ή ο θυμός, η εξέγερση ή η ανομία του περιθωρίου των μεταναστών δεν είναι όπως δηλώνονται στα πρώτα λεπτά της ταινίας. Σιγά σιγά ο θεατής ξεβολεύεται, «απαγορεύονται» οι ταυτίσεις. Το σενάριο είναι μια αλληλουχία ανατροπών, τα πορτρέτα των ανθρώπων αντιστέκονται στον αφελή διδακτισμό, στη, με το ζόρι, κατάταξη.
Στη βρετανική ταινία «Μετά την αγάπη», μια 60χρονη Αγγλίδα που ζει στο Ντόβερ έχει ασπαστεί το Ισλάμ για να συμπορευθεί με τον Πακιστανό σύζυγό της. Μετά τον θάνατό του, όμως, διαπιστώνει ότι στην απέναντι πλευρά της Μάγχης, στο Καλαί, ζει μια Γαλλίδα με τον έφηβο γιο της, οικογένεια κι αυτή του εκλιπόντος. Πώς χειρίζεται ο 35χρονος Αγγλοπακιστανός σκηνοθέτης Αλίμ Καν ένα θέμα που θα μπορούσε να είναι έως και, χαριτωμένα, κοινότοπο; Υπάρχουν πολιτισμικά τείχη ή οι συναισθηματικοί γκρεμοί –όπως στην τελευταία σκηνή οι περίφημοι λευκοί βράχοι του Ντόβερ– επιβάλλουν τα δικά τους «τελετουργικά»; Η Αγγλίδα Μέρι αποδέχεται τον ρόλο της γυναίκας που καθαρίζει σπίτια, ο οποίος της αποδίδεται από παρεξήγηση, για να τρυπώσει στη ζωή της Γαλλίδας και να ανακαλύψει πτυχές ενός βίου, του άνδρα της, εντελώς άγνωστες. Χρόνια κοινού βίου, κι όμως… Ο «άνθρωπός της», στον οποίο αφοσιώθηκε, έκρυβε ένα καθοριστικό μυστικό. Το ανθρώπινο ύφασμα έχει πολλές πτυχές κι αυτές δεν προσδιορίζονται μόνο από το θρήσκευμα ή τη χώρα στην οποία γεννιέται ή επιλέγει κάποιος να ζήσει. Η καραμέλα της πολυπολιτισμικότητας θα μπορούσε να αντικατασταθεί από την «πολυανθρωπινότητα». Η βεντάλια των σχέσεων, οι αποχρώσεις της αλήθειας και του ψέματος, η έννοια της αγάπης (ο σύζυγος διχαζόταν αλλά δεν «πρόδιδε», αγαπούσε εξίσου), της ταυτότητας, η αποδοχή της απώλειας δεν αναπαράγονται σε καλούπια.
Τα στερεότυπα πέφτουν σαν χάρτινοι πύργοι. Δεν σημαίνει ότι αυτός είναι ο κανόνας, ότι αντικρίζουμε μαζικά έναν διαφορετικό, απρόβλεπτο κόσμο. Η ρουτίνα (ή μήπως σουρντίνα) της σκέψης συντηρείται και επαναλαμβάνεται. Οι εικόνες μέσα από τις οποίες ερμηνεύουμε την πραγματικότητα δεν ανατρέπονται από τη μια στιγμή στην άλλη. Αλλά για την κινηματογραφική εικόνα, η διαφορετική «ανάγνωση» είναι συστατικό στοιχείο. Οπως λέει και μια γυναίκα από το γκέτο της Κοπεγχάγης στους «Παγιδευμένους», «αν σου φέρονται πάντα σαν να είσαι κάτι που δεν είσαι, στο τέλος το πιστεύεις». Τα στερεότυπα δεν έχουν γοητεία αλλά διαθέτουν εδραιωμένη εξουσία. Η κατασκευή του αντίδοτου ξεκινάει από το βλέμμα.