«Αυξήστε την οικειότητα και θα μειώσετε την κοινωνικότητα». Ο βαθμός καυστικότητας που ενυπάρχει στη φράση αυτή του Ρίτσαρντ Σένετ εκτινάσσεται σε συνθήκες πανδημίας. Το πολυσυζητημένο βιβλίο του Αμερικανού κοινωνιολόγου «Η τυραννία της οικειότητας» (γράφτηκε το 1977, στην Ελλάδα εκδόθηκε το 1999 από τις εκδόσεις Νεφέλη) ήταν η πυξίδα του φετινού 61ου Διεθνούς Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης που ολοκληρώθηκε την περασμένη Κυριακή. Η εκ των υστέρων ανάγνωση του Α Καταλόγου (Non Katalog) του φεστιβάλ, με κείμενα που επαναπροσεγγίζουν το θέμα του βιβλίου, φωτίζει παράδοξα τη σημερινή πραγματικότητα.
O Σένετ διαπιστώνει τη φθορά της δημόσιας σφαίρας και της ιδιότητας του πολίτη στο πέρασμα των χρόνων. Το βασικό ζήτημα που διερευνά, σύμφωνα με τον Βασίλη Βαμβακά, «είναι το πώς παράγεται μια γενικευμένη ακοινωνησία στη σύγχρονη πραγματικότητα, αυτή που προηγείται της έλευσης της ψηφιακής επανάστασης και του Διαδικτύου. Η απάντηση που δίνει ο Σένετ είναι σχετικά απλή. Αυτό συμβαίνει γιατί, από ένα σημείο και ύστερα, ο άνθρωπος έκανε την ιδιωτική ζωή και τις αξίες της κυρίαρχες και στη δημόσια ζωή του». Αυτό το μπλέξιμο ιδιωτικής και δημόσιας σφαίρας προς όφελος της πρώτης καυτηριάζει ο Αμερικανός κοινωνιολόγος.
Ο εγκλεισμός της καραντίνας επιτείνει την εσωστρέφεια. Ενισχύει την αυτοαναφορικότητα, την αναζήτηση της αλήθειας στον εαυτό. Αυτή η, ας πούμε, ενδοσκόπηση γίνεται με τους όρους των μέσων κοινωνικής δικτύωσης. Τα εν λόγω δίκτυα δεν αποτελούν ακριβώς ιδιωτικό αλλά ούτε και δημόσιο χώρο.
Ο,τι ξεδιπλώνεται εκεί, προσωπικές πληροφορίες, βαθύτερες εξομολογήσεις, «αυθόρμητα» σχόλια ή αυτοδιαφημιστικές αναρτήσεις, υπακούουν στα αυθαίρετα κριτήρια του «προφίλ». Και όπως, εύστοχα, σημειώνει ο Δημήτρης Π. Σωτηρόπουλος, «η τυραννία της οικειότητας φθάνει έτσι στο απόγειό της, πιο διεισδυτική και εκβιαστική από ποτέ». «Ζούμε πλέον στο βασίλειο της πιο ανεξέλεγκτης ελευθερίας, όπου όλα (μα κυριολεκτικά όλα) μπορεί να ειπωθούν ως δημόσια εξομολόγηση, συγκολλώντας ένα patchwork από σκηνές, δείγματα μιας καθημερινής σκηνοθεσίας του εκάστοτε διαδικτυακού προφίλ. Ο ηθοποιός του κοινωνικού αυτού θεάτρου διατηρεί συγκεχυμένες και τις δύο του ιδιότητες: είναι μαζί εκείνος που παίζει με πραγματικά συναισθήματα (…) αλλά και ένας υποκριτής, με την κυριολεκτική σημασία της λέξης, κάποιος δηλαδή που υιοθετεί ενίοτε συμπεριφορές ταιριαστές με το προφίλ του, εν είδει πόζας και ευκαιριακού στρατηγήματος».
Μήπως αυτή ακριβώς η ασάφεια των ορίων ανάμεσα στο ιδιωτικό και στο δημόσιο λειτουργεί αποσταθεροποιητικά για τους «χρήστες» παράγοντας ψυχικές εντάσεις και ματαιώσεις; Η νέα «ανοίκεια οικειότητα» (κατά τον κ. Σωτηρόπουλο) οδηγεί σε ανατροπές· σε έναν κόσμο ανεστραμμένο, στον οποίο το δημόσιο ιδιωτικοποιείται και το ιδιωτικό δημοσιοποιείται. Τι έχει πάρει τη θέση των συμβάσεων του αστικού πολιτισμού; Η «ελευθερία της έκφρασης» (το απύλωτο στόμα, θα λέγαμε, συχνά), που προσδιορίζεται, εν πολλοίς, από τα «likes», συμβάλλει ή δεν συμβάλλει στην έξαρση ενός ναρκισσιστικού σύμπαντος;
Αν η καραντίνα αύξησε την ενασχόλησή μας με και στα σόσιαλ μίντια, η «ανοίκεια οικειότητα» των τηλεδιασκέψεων, των online μαθημάτων και ποικίλων «συναντήσεων», όπου εικόνες από τον ιδιωτικό χώρο εκτίθενται σε δημόσια θέα, είναι ήδη η νέα κυρίαρχη συνθήκη. Η έξοδος από την καραντίνα, από τα πρωτόκολλα και τους περιορισμούς, θα σημάνει, άραγε, και επιστροφή στα γνωστά και οικεία, με ελαφρές, έστω, μετατοπίσεις, ή «ασθένειες» όπως η αυτοαναφορικότητα θα έχουν εκτοξευθεί στα ύψη; Ο χυλός της διαδικτυακής συνύπαρξης και η εξ αυτού ρητορική θα βγουν ενδυναμωμένα από την πανδημία ή θα αναζητήσουμε ένα διαφορετικό νόημα στις λέξεις και στις σχέσεις;
Οποιος διακινδυνεύσει απαντήσεις με μορφή βεβαιοτήτων, θα διαψευστεί. Γιατί ούτε οι δημοσκοπήσεις ούτε οι βιωματικές παρατηρήσεις μπορούν να καταγράψουν με ακρίβεια τις ζυμώσεις που γίνονται στα σπίτια των εγκλείστων. Οι συζητήσεις που ανοίγουν και οι θεωρίες που επιστρατεύονται, κοινωνιολογικού, ψυχαναλυτικού, φιλοσοφικού περιεχομένου, βοηθούν να βάζουμε τις σκέψεις σε μια τάξη, αλλά μόνον αυτό. Θα διαφεύγει πάντα το πιο ουσιαστικό, όχι γιατί είναι αθέατο αλλά γιατί θα εμφανίζεται μεταμφιεσμένο.