Το φοβερό 2020 κλείνει με ορισμένα χρήσιμα διδάγματα.
Η ζωή δεν θα σταματά ποτέ να μας εκπλήσσει. Το 2008-2010 γνωρίσαμε τη χειρότερη χρηματοπιστωτική κρίση των προηγούμενων 80 ετών. Ομως το 2020 ακολούθησε η μεγαλύτερη παγκόσμια ύφεση μετά το 1945, συνέπεια της χειρότερης πανδημίας των τελευταίων εκατό ετών. Είχε δίκιο ο πρωθυπουργός Μακμίλαν όταν, ερωτώμενος τι θα μπορούσε να ανατρέψει την πορεία μιας κυβέρνησης, απάντησε: «Γεγονότα, αγαπητέ μου, γεγονότα» (events, dear boy, events). Μαζί με τις μεγάλες κρίσεις εκπλήσσει και η ανθρώπινη προσαρμοστικότητα: ποιος θα φανταζόταν τη νέα κανονικότητα της μάσκας, της απόστασης, της τηλεργασίας και των πρωτόγνωρων υγειονομικών κανόνων.
Στις μεγάλες κρίσεις δοκιμάζεται η κυβερνητική ικανότητα. Ηρεμοι καιροί και ευνοϊκές συγκυρίες επιτρέπουν σε λαϊκιστές να μοιράζουν υπερφίαλες υποσχέσεις ή λεφτά που δεν έχουν. Μεγάλες υφέσεις ευνοούν δημαγωγούς, που αλιεύουν μαζικά τα θύματα της κρίσης, υποσχόμενοι εκ του ασφαλούς εύκολες συνταγές. Ομως στη διαχείριση μιας επείγουσας σαρωτικής κρίσης, όπως η COVID-19, τα νερά μαζεύονται απότομα αποκαλύπτοντας ποιοι κολυμπούσαν γυμνοί. Ο ταυτόχρονος συντονισμός επιχειρησιακού και επικοινωνιακού επιπέδου διαχείρισης της κρίσης απαιτεί υψηλές προδιαγραφές κυβερνητικής ετοιμότητας, ικανότητας και επαγγελματισμού. Και η πανδημία ανέδειξε έναν αμείλικτο συγκριτικό δείκτη κυβερνητικής επίδοσης: τα ποσοστά κρουσμάτων και θνησιμότητας στον πληθυσμό. Δεν προκαλεί έκπληξη πώς κούφιοι κομπορρήμονες λαϊκιστές (Τραμπ, Τζόνσον, Μπολσονάρο) ξεφούσκωσαν υπό το βάρος της ανικανότητάς τους, ενώ στιβαροί υπεύθυνοι ηγέτες (από τη Μέρκελ μέχρι την Αρντερν) απέδειξαν εκ νέου το μέταλλό τους.
Οι παγκόσμιες κρίσεις προκαλούν εθνικιστικές αντιδράσεις, αλλά αντιμετωπίζονται μόνο με υπερεθνικό συντονισμό. Θυμάστε στο ξέσπασμα της πανδημίας, κυβερνήσεις να σπεύδουν να εξασφαλίσουν για τον εαυτό τους τον περιορισμένο υγειονομικό εξοπλισμό, την Ιταλία να εγκαταλείπεται μόνη της, τον Τραμπ να επιχειρεί χονδροειδώς να εξαγοράσει μια γερμανική εταιρεία για να παραγάγει εμβόλια αποκλειστικά για τις ΗΠΑ. Ομως, πολύ σύντομα, τον «εθνικισμό των εμβολίων» διαδέχθηκε ο διεθνής συντονισμός, με πρωταγωνιστή την Ευρώπη. Και ο κορωνοϊός κατέληξε τελικά σε ένα άλμα αλληλεγγύης για την Ε.Ε., που όχι μόνο προχώρησε σε εντυπωσιακό συντονισμό παρασκευής και διανομής υγειονομικού υλικού και εμβολίων, όχι μόνο ενεργοποίησε το μεγαλύτερο πρόγραμμα κοινού δανεισμού και δημοσιονομικής ενίσχυσης των μελών της, αλλά και πρωταγωνίστησε σε βοήθεια προς φτωχότερες χώρες.
Οι κίνδυνοι για τη δημοκρατία είναι εγγύτερα από ό,τι νομίζουμε. Επί τέσσερα χρόνια, στην ηγέτιδα του «ελεύθερου κόσμου», μέρα με την ημέρα ο Τραμπ πριόνιζε τα θεμέλια της δημοκρατίας και του παγκόσμιου πολυμερούς συστήματος. Στις εκλογές του Νοεμβρίου διέπραξε το αδιανόητο, ακόμα και για τα δικά του μέτρα. Αφού επιχείρησε επί εβδομάδες να υπονομεύσει την επιστολική ψήφο, αρνείται να αναγνωρίσει το εκλογικό αποτέλεσμα, παρότι όλες οι νομικές προσφυγές του έχουν απορριφθεί, παρότι έλαβε 74 εκλέκτορες παρακάτω και 7 εκατομμύρια ψήφους λιγότερες από τον Μπάιντεν. Επιδιώκοντας παράνομα να παραμείνει στην εξουσία, ο Τραμπ επιχείρησε αυτό που στην παράδοση των λατινοαμερικανικών πραξικοπημάτων ονομάζεται «αυτοπραξικόπημα» (autogolpe). Το γελοιώδες και αλυσιτελές του εγχειρήματος δεν αναιρεί το βαρύ γεγονός της απόπειρας. Ομως, άκρως ενθαρρυντικό, οι αμερικανικοί θεσμοί αντιστάθηκαν και επικράτησαν, οι προσπάθειες του Τραμπ κατέπεσαν στο κενό. Η δημοκρατία συχνά αποτυγχάνει, ενίοτε με βαρύ κόστος, αλλά τείνει να αυτοδιορθώνεται. Οχι όμως χωρίς εγρήγορση δημοκρατικών θεσμών και πολιτών.
Δίπλα στην ανθρώπινη πρόοδο (προϊόν γνώσης, επιστήμης, ορθολογικής συνεργασίας), ο παραλογισμός και η βαρβαρότητα καταγράφουν τον δικό τους απολογισμό. Στην ερντογανική Τουρκία των δεκάδων χιλιάδων πολιτικών κρατουμένων, μεταξύ των οποίων ο κορυφαίος φιλάνθρωπος και υπερασπιστής δικαιωμάτων Οσμάν Καβαλά, εκατοντάδες χιλιάδες πολίτες έχουν διωχθεί για συμμετοχή σε «τρομοκρατία». Στο Ιράν, αντιφρονούντες δημοσιογράφοι εκτελούνται. Στη Συρία, ένα δέκατο του πληθυσμού έχει σκοτωθεί ή τραυματιστεί από το 2011, ο μισός πληθυσμός και παραπάνω είναι πρόσφυγες ή εκτοπισμένοι. Ο εθνικιστικός μαξιμαλισμός και η αδυναμία ψύχραιμης ανάγνωσης των διεθνών συσχετισμών εξακολουθεί να οδηγεί σε εθνικές τραγωδίες, όπως η καταστροφική ήττα της Αρμενίας από το Αζερμπαϊτζάν επί του Ναγκόρνο-Καραμπάχ μας υπενθυμίζει. Για πολλούς στον πλανήτη, ο ελεύθερος ειρηνικός βίος, η πολυτέλεια της κανονικότητας, αποτελούν άπιαστο όνειρο. Για πολλούς άλλους μπορεί να αποδειχθούν μια ευνοϊκή παρένθεση της Ιστορίας, πριν αυτή επιστρέψει στην αρχέγονη μήτρα της τυραννίας και της βαρβαρότητας.
* Ο κ. Γιώργος Παγουλάτος είναι καθηγητής Ευρωπαϊκής Πολιτικής και Οικονομίας στο Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών, γενικός διευθυντής του ΕΛΙΑΜΕΠ.