Μολονότι το πρόβλημα της νεανικής βίας δεν εξηγείται με εύκολες μονοδιάστατες θεωρήσεις, μετά κάποιο συμβάν η πρώτη αντίδραση είναι να αναζητήσουμε ή να υποθέσουμε το συγκεκριμένο «γιατί». Από τα εικαζόμενα, οι κοινωνικές μας συντεταγμένες διευκολύνουν μιαν επιλογή που διευθετεί τα πράγματα μέσα σε ένα πλαίσιο ψηλαφήσιμο, κατανοητό. Το δυσεξήγητο είναι οχληρό, ανησυχαστικό.
Ο κατά τους ειδικούς κατάλογος των αιτιών βεβαιώνει για την ύπαρξη ενός κοινωνικού νόμου, σύμφωνα με τον οποίο τίποτα δεν συντελείται δίχως μια ίση συνέπεια, κάθε ανθρώπινη πράξη συναντά μια αντίπραξη. Και είναι ένας κατάλογος μακρύς. Εφηβικός αναβλύζων θυμός, διαταραγμένες οικογενειακές σχέσεις, χαοτικές καταστάσεις εν οίκω (η βία προσφέρει την αίσθηση του ελέγχου), υπερβολική αυστηρότητα γονέων ή παραμέληση, απόρριψη, κακοποίηση, αίσθημα πίεσης, φτώχεια, παραβατικοί συνομήλικοι, διαμονή σε κοινωνικά αποδιοργανωμένη γειτονιά με υψηλή εγκληματικότητα, συμμετοχή σε συμμορίες. Βία στα μέσα ενημέρωσης, στις ταινίες, στα κοινωνικά δίκτυα, στα βιντεοπαιχνίδια (σύμφωνα με μελέτες, μειώνουν την ενσυναίσθηση και αυξάνουν τον θυμό καθώς ανεβάζουν αρτηριακή πίεση και καρδιακό ρυθμό). Χρήση αλκοόλ ή ναρκωτικών (αυξάνουν την επιθετικότητα, μειώνουν τον φόβο). Τραυματικά γεγονότα. Ψυχική διαταραχή.
Το πιθανότερο είναι τίποτε από τα παραπάνω να μην αφορά την περίπτωση των παιδιών της διπλανής πόρτας, των παιδιών «διαμαντιών», που ξυλοκόπησαν τον σταθμάρχη του μετρό γιατί μίλησε άσχημα «για το σπίτι τους». Ωστόσο, υπάρχουν και άλλες αιτίες, που ενδέχεται να αφορούν την εν λόγω, όπως και συναφείς εκρήξεις νεανικής βίας. Κατ’ αρχάς, είναι η βαριά παράδοση των μέσων μαζικής μεταφοράς ως πεδίο άσκησης βίας – επιθέσεις σε ελεγκτές, καταστροφές πυλών και ακυρωτικών μηχανημάτων. Επειτα, είναι η περιρρέουσα κουλτούρα τού «πάντα οι άλλοι φταίνε» (ο σταθμάρχης), της λεκτικής, ψυχολογικής, σωματικής βίας ως μέσο επίλυσης των διαφορών, της επιθετικότητας ως ρυθμιστή των σχέσεων (όχι διάλογος, επίθεση· όχι γνώμη, επίκριση· εύκολες οι λέξεις ψόφος, κρεμάλα, θάνατος, χώμα). Είναι η ανοχή στη βία, η ατιμωρησία, η αντισυστημική γυμναστική με τον λοστό, τη φωτιά, τη βαριοπούλα, η κυνική αχρήστευση του κοινού κτήματος. Η βία, που ισοπεδώνει νόμους και θεσμούς, πλήττει σώμα και πνεύμα, αντί να δημιουργεί αποτροπιασμό, γίνεται μοντέλο προς μίμηση. Μια «μηχανή» παραγωγής συγκινήσεων χωρίς αισθήματα.
Ενίοτε ευθύνονται οι στενοί ορίζοντες, η απουσία επιχειρημάτων, ταυτότητας και νοήματος, η αδυναμία να ξεχωρίσουν τον εαυτό τους στο γενικό κάδρο, να συνδεθούν με κάποιο σκοπό, να ξορκίσουν το ρευστό άπειρο του κόσμου. Είναι και η βαρεμάρα, η μοναξιά, η ορμή των νιάτων που βρίσκει διέξοδο στην έμπρακτη μαγκιά. Μια παρωπιδική παλινδρόμηση ανάμεσα στην απάθεια και στην εμπάθεια, στον μηδενισμό και στη βιαιοπραγία. Εκδηλώνεται ευκολότερα, στο πλαίσιο της παρέας, η οποία αμβλύνει την ατομική ευθύνη και κάνει τη βίαιη πράξη ηρωική. Επομένως και απολαυστική. Τρέπεται η καταστροφή σε μέσο άντλησης ηδονής.
Λέμε ότι φταίει και η αντικατάσταση της διάθεσης για συνεργασία με την ιδιοτέλεια, του σεβασμού προς τους άλλους με την αντιπαλότητα· το αίσθημα συμμετοχής σε ένα μεγάλο Εμείς ενάντια σε ένα μισητό Εσείς. Που ενισχύεται από την καλλιεργούμενη αίσθηση εξάντλησης των ορίων της συλλογικής ψυχραιμίας.
Βέβαια, δεν σημαίνει ότι όποιος αισθάνεται οργή, ψυχική πίεση, θλίψη, ανία, θα προβεί σε πράξεις βίας. Λίγοι περνούν τη νοητή γραμμή των κοινωνικών απαγορευτικών και βανδαλίζουν, τραυματίζουν, δολοφονούν. Την ώθηση για το δρασκέλισμα του αποτρεπτικού αυτού ορίου δίνουν πολλές μικρές καθημερινές «διδασκαλίες» (π.χ. «ρίξε πρώτος πριν προλάβει να σου ρίξει αυτός»), οι πανοπλίες εγωτισμού, ωχαδερφισμού, κυνισμού, με τις οποίες ντύνονται οι νέοι στην κούρσα της ατομικής επικράτησης, τα εκμαυλιστικά παραδείγματα αδικοπραξίας και αυθαιρεσίας, οι χυδαίοι ανταγωνισμοί, η μισαλλοδοξία – μια παιδεία διαρκής, ισόβια.
Η βία δεν είναι δύναμη. Οπως έλεγε η Χάνα Αρεντ, «δύναμη και βία είναι πράγματα αντίθετα· όταν η μία επικρατεί απόλυτα, η άλλη απουσιάζει». Πλήττει όχι μόνον αγαθά και άτομα, αλλά και τον ιστό που μας συνδέει. Η μετατροπή της ιδέας σε θεό, ο χλευασμός της αμφιβολίας, η αναζήτηση της ευδαιμονίας στο κουκούλι της ομάδας, η απλοποίηση της ετερότητας, οι διαχωρισμοί, η πίστη σε ένα πεπρωμένο που δεσμεύει τις επιλογές, η άρνηση της Ιστορίας, δεν τακτοποιούν τον κόσμο σε κατανοητά υποσύνολα. Τον καταστρέφουν.