Ζούμε στην καρδιά της πανδημίας, όμως δεν βλέπουμε μακριά. Και όχι μόνο διότι ο ορίζοντάς μας σκιάζεται από τον αχό του άμεσου περιβάλλοντός μας. Αλλά και λόγω της ανομοιογενούς εξέλιξης της κρίσης, της βεντάλιας των ετερόκλητων περίπλοκων παραγόντων.
Δεν μοιάζει να υπάρχει ένα μοτίβο σε ό,τι αφορά την έκβαση της πανδημίας. Οι απώλειες στην ευρωπαϊκή γειτονιά μας ποικίλλουν εμφανώς από χώρα σε χώρα. Θάνατοι ανά εκατομμύριο κατοίκους: Ελλάδα 596, Γαλλία 1.280, Γερμανία 802, Ιταλία 1.570, Αυστρία 923, Πορτογαλία 1.545, Δανία 400, Μ. Βρετανία 1.762, Ολλανδία 888, Βέλγιο 1.883, Κύπρος 260, Σουηδία 1.248, Ρωσία 552, Τσεχία 1.750… Και δεν είναι πάντα η έλλειψη οργάνωσης του συστήματος υγείας η αιτία… Ούτε μόνο τα αυταρχικά καθεστώτα έχουν να επιδείξουν ασύλληπτα μικρούς αριθμούς (π.χ. Κίνα, 3 θάνατοι ανά εκατομμύριο κατοίκους). Εχει και η Νέα Ζηλανδία (5 θάνατοι/εκατ.), η Νότια Κορέα (30 θάνατοι), η Αυστραλία (35 θάνατοι)… Οι αναλογίες χάνονται και στους εμβολιασμούς. Για παράδειγμα ο Καναδάς, χώρα με προηγμένο σύστημα υγείας, αυστηρά περιοριστικά μέτρα και σχετικά μικρές απώλειες, έχει χειρότερη απόδοση στους εμβολιασμούς (έχει εμβολιάσει το 3,5% του πληθυσμού) από τις προβληματικές στον χειρισμό της πανδημίας ΗΠΑ (17%) και Βρετανία (25%).
Το αύριο θα είναι αλλιώς, ωστόσο δεν γνωρίζουμε τη φυσιογνωμία που θα προσδώσει στον κόσμο το πέρασμα του κακού. Τίποτα δεν προδιαγράφει με ασφάλεια το μέλλον. Οι πανδημίες πάντα εισήγαν καμπές, ανέτρεπαν ισορροπίες, γκρέμιζαν κατεστημένα. Ομως οι επιπτώσεις τους έπλαθαν διαφορετικά την ιστορία.
Οι λοιμοί μεταμόρφωναν τους ανθρώπους, διέλυαν πιστεύω και θεσμούς. Τόσο κατά τον λοιμό των Αθηνών (430-426 π.Χ.) όσο και κατά το πρώτο ισχυρό ξέσπασμα του Μαύρου Θανάτου (1347-1353) το βαρύ κλίμα απαισιοδοξίας έσπειρε το χάος, την ανομία, την ασυδοσία – ληστείες, δολοφονίες, βιασμούς, ακολασίες, όργια, σαν να μην υπήρχε αύριο. Ο λοιμός των Αθηνών έπληξε καίρια τη ναυτική και εν γένει στρατιωτική ισχύ της Αθήνας προδιαγράφοντας την έκβαση του Πελοποννησιακού Πολέμου· αντίθετα η πανούκλα στην Ευρώπη βελτίωσε τη ζωή όσων επέζησαν, δυνάμωσε τη φωνή των απόκληρων, που μοιράστηκαν την άφθονη πλέον διαθέσιμη γη και διεκδίκησαν δικαιώματα, έθεσε την αρχή του τέλους της δουλοπαροικίας. Αλλού οι λοιμοί συρρίκνωσαν, αποδεκάτισαν, αποδυνάμωσαν μητροπόλεις κι αλλού πυροδότησαν την ακμή τους. Η μεσουρανούσα Σιένα το 1340, μετά την πανούκλα δεν έγινε ποτέ ξανά η πανίσχυρη λαμπρή πόλη που ήταν, σε αντίθεση με τη γειτονική Φλωρεντία που ανέκαμψε οικονομικά και καλλιτεχνικά, επεκτάθηκε και έλαμψε. Αλλοτε αναβίωναν παλιές προκαταλήψεις ενάντια σε μειονότητες, ιδιαίτερα τους Εβραίους, που υπέστησαν ανηλεείς διωγμούς ως δήθεν υπαίτιοι της διάδοσης της αρρώστιας τον 14ο αι. και άλλοτε, η οργή ξεσπούσε, όπως κατά τον 16ο αι., όχι στους Εβραίους αλλά σε επαγγελματίες υγείας, γιατρούς νοσοκόμους, καθαριστές, αχθοφόρους, νεκροθάφτες, ή σε περιοδεύοντα μπουλούκια, τραγουδιστές, γελωτοποιούς, τσιγγάνους, ιερόδουλες, μάγους.\
• Η ξεχασμένη πανδημία του 1918
Οι μεγάλες απειλές δεν διεγείρουν πάντα τη μαζική βία και τα μίση. Κατά τον ιστορικό Σάμιουελ Κον, στην Ευρώπη και στην Αμερική, η χολέρα προξένησε τον 19ο αι. αλλεπάλληλα κύματα κοινωνικής βίας εναντίον, και πάλι, εργαζομένων στην υγεία, κυβερνητικών υπαλλήλων, νοσοκομείων και λοιμοκαθαρτηρίων. Ωστόσο, ο πιο μεγάλος δολοφόνος του 20ού αι., η ισπανική γρίπη, μολονότι ενέσκηψε σε εποχή συγκρούσεων, φανατισμού και φυλετικού μίσους, κατά τον ιστορικό, ένωσε βαθιά διχασμένες κοινότητες, π.χ. στις ΗΠΑ. Στο Σαν Φρανσίσκο και στη Φιλαδέλφεια, όπου οι υπηρεσίες είχαν καταρρεύσει και τα νεκρά σώματα των θυμάτων της γρίπης έμεναν άταφα σε σωρούς, άνθρωποι κάθε ηλικίας και τάξης έτρεξαν στις φτωχογειτονιές για να ταΐσουν και να φροντίσουν τους αρρώστους, ξεχύθηκαν στα γραφεία βοήθειας και στα νοσοκομεία, οδηγοί ταξί μετέτρεψαν 2.000 οχήματα σε ασθενοφόρα.
Σήμερα, η πανδημία αλλού εκτονώνει (Χονγκ Κονγκ) και αλλού πυροδοτεί μαζικές διαδηλώσεις (Γερμανία, ΗΠΑ). Τα βαθιά αισθήματα ανασφάλειας προκαλούν βίαιες ταλαντώσεις ανάμεσα σε γόνιμες διαμαρτυρίες και αχρείαστες ταραχές, στη μεταρρύθμιση και στην οπισθοδρόμηση, στο θάρρος και στη δειλία. Οι συντριπτικές πιέσεις προκαλούν απρόσμενες αλλαγές σε ψυχοσυνθέσεις και συστήματα. Τίποτα δεν έχει προδιαγραφεί, όλα μπορούν να αλλάξουν ακόμη και εν μια νυκτί. Η γνώση αυτή, της απειροστικής κλίμακας των ανθρωπίνων δυνατοτήτων, είναι το πιο ισχυρό μήνυμα της πανδημίας.