Πριν από λίγες ημέρες, στη γραφική Κοΐμπρα της Πορτογαλίας οι υπουργοί Ευρωπαϊκών Υποθέσεων της Ε.Ε. επιδόθηκαν σε ασκήσεις μελλοντολογίας. Σκοπός τους ήταν να προβλέψουν προς τα πού πηγαίνουν τα πράγματα στην Ευρώπη και στον κόσμο. Οπως όμως συνηθίζεται σε τέτοιες περιπτώσεις, στο τέλος δημιούργησαν έναν ακόμη γραφειοκρατικό μηχανισμό, το Πανευρωπαϊκό Δίκτυο Προβλέψεων (EU Foresight Network). Προφανώς, η Ευρώπη αλλάζει όπως αλλάζει και ο κόσμος ολόκληρος. Μόνο που οι προβλέψεις για το μέλλον δεν είναι εύκολη υπόθεση, ιδίως για όσους αγνοούν τις δυναμικές διεργασίες που έχουν ξεκινήσει στο παρελθόν και οι οποίες πρόκειται να καθορίσουν τις μελλοντικές εξελίξεις. Να κάποιες από τις κυριότερες διεργασίες που το Δίκτυο θα έπρεπε να έχει υπόψιν:
Πρώτον, η παντοκρατορία των φιλελεύθερων κομμάτων που (με μια μικρούλα εξαίρεση) ίσχυσε σε ολόκληρη τη Δυτική Ευρώπη από το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και για περίπου μισό ακόμη αιώνα έχει λήξει, μάλλον οριστικά. Από το 1989 μέχρι σήμερα, αρκετά από τα ιστορικά φιλελεύθερα κόμματα παρήκμασαν (όπως οι Γάλλοι Σοσιαλιστές) ή εξαφανίστηκαν (όπως οι Ιταλοί Χριστιανοδημοκράτες), ενώ τα νέα φιλελεύθερα κόμματα που επιβιώνουν στις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης παραμένουν παντού ισχνά. Συνεπώς, η φιλελεύθερη δημοκρατία βρίσκεται σε σταδιακή υποχώρηση.
Δεύτερον, ο λαϊκισμός είναι σύγχρονο φαινόμενο που αναπτύχθηκε σε ευθεία αντίθεση με τη φιλελεύθερη δημοκρατία. Μέχρι την πτώση του κομμουνισμού, η μόνη χώρα της Ευρώπης (εκείνη η μικρούλα εξαίρεση που λέγαμε παραπάνω) όπου ο λαϊκισμός ήρθε στην εξουσία ήταν η Ελλάδα. Ακολούθησε στη δεκαετία του ’90 η Ιταλία και κατόπιν η Ουγγαρία και η Πολωνία. Οπως δείχνουν τα πράγματα σήμερα, το κύμα του επιθετικού λαϊκισμού στην Ευρώπη έχει ανακοπεί, έστω προσωρινά. Ωστόσο, ας μην αποκλείουμε επέκταση του λαϊκισμού στις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης ή αναζωπυρώσεις στις χώρες του Νότου.
Τρίτον, ένα επίσης σχετικά νέο φαινόμενο που αναπτύσσεται στην Ευρώπη κυρίως από τη δεκαετία του ’90 είναι ο λεγόμενος νατιβισμός, με τυπικότερο ίσως παράδειγμα το κόμμα της Μαρίν Λεπέν στη Γαλλία. Το χαρακτηριστικό των νατιβιστικών κομμάτων είναι ότι, ενώ παραμένουν φιλελεύθερα όσον αφορά τους γηγενείς πληθυσμούς, είναι ανελεύθερα όσον αφορά τους αλλοεθνείς. Είναι περίπου βέβαιο ότι μετά το τέλος(;) της πανδημίας, όταν το μεταναστευτικό θα επανέλθει στο προσκήνιο ως βασικό πεδίο κομματικής αντιπαράθεσης στην Ευρώπη, τα νατιβιστικά κόμματα θα έχουν κάθε λόγο να προσδοκούν εκλογικά κέρδη.
Τέταρτον, παντού στην Ευρώπη τα εθνικά κομματικά συστήματα βρίσκονται σε κατάσταση αστάθειας. Με το τέλος της παραδοσιακής διαίρεσης Αριστερά – Δεξιά, πρώην ισχυρά κόμματα παρήκμασαν, νέα γεννήθηκαν, ενώ χθεσινοί ιδεολογικοί αντίπαλοι έγιναν σημερινοί εταίροι. Το κίνημα Εμπρός του Μακρόν, τα Πέντε Αστέρια της Ιταλίας, ο δικός μας ΣΥΡΙΖΑ και το ισπανικό Ποδέμος οφείλονται στη συστημική αστάθεια που επικρατεί στην Ευρώπη. Αυτή θα συνεχιστεί καθώς νέα κόμματα ανταποκρίνονται σε ειδικά προβλήματα (κλιματική αλλαγή, εθνικισμός, αυτονομίες) ή εκπροσωπούν κοινωνικές ομάδες με νέες πολιτισμικές ταυτότητες.
Πέμπτον, ο δικομματισμός που άλλοτε ήταν το χαρακτηριστικό σύστημα σε χώρες όπως η Αυστρία, η Ισπανία και η Ελλάδα, σήμερα δεν υφίσταται πουθενά στην Ευρώπη. Τούτο συμβαίνει αφενός επειδή μετά το 1989 δημιουργήθηκαν νέες διαιρέσεις στις ευρωπαϊκές κοινωνίες και αφετέρου επειδή ανέκυψαν νεωτερικά πολιτικά ζητήματα που οδήγησαν στη δημιουργία των νέων κομμάτων της προηγούμενης παραγράφου (οικολογικά, εθνικιστικά, αποσχιστικά). Μόνο στη χώρα μας υπάρχει ακόμη μια σχολή σκέψης που θεωρεί το σημερινό μας σύστημα ως δικομματικό, αλλά μάλλον πρόκειται για ευσεβείς πόθους.
Εκτον, τα άλλοτε παντοδύναμα κόμματα της ευρωπαϊκής σοσιαλδημοκρατίας βρίσκονται σε πορεία αναπότρεπτης παρακμής. Οι τρεις κύριοι λόγοι που εξηγούν τον αργό θάνατο της σοσιαλδημοκρατίας είναι το μεταναστευτικό, η αποδυνάμωση του κράτους πρόνοιας και η κλιματική αλλαγή. Στο πρώτο, την ατζέντα ελέγχουν οι νατιβιστές, στο δεύτερο οι κεντροδεξιοί, ενώ στο τρίτο οι οικολόγοι. Συνεπώς, για να επιβιώσουν στο νέο πολιτικό τοπίο της Ευρώπης, οι σοσιαλδημοκράτες θα πρέπει να παρουσιάσουν συγκεκριμένες ρεαλιστικές προτάσεις στα τρία παραπάνω ζητήματα, πράγμα διόλου εύκολο.
Εβδομον, οι περισσότερες χώρες της Ανατολικής Ευρώπης δεν έχουν ακόμη καταφέρει να δημιουργήσουν ισχυρή φιλελεύθερη δημοκρατία. Οπως εξηγούν οι Ιβάν Κράστεφ και Στίβεν Χολμς στο βιβλίο τους με τον εύγλωττο τίτλο «The Light that Failed», αντί για τις αρχές του φιλελευθερισμού σε αυτές τις χώρες ακόμη κυριαρχούν η κοινωνική διαφθορά, ο πολιτικός αυταρχισμός και ο ευνοιοκρατικός καπιταλισμός. Το ερώτημα εδώ είναι: Με δεδομένη την αποτυχία της φιλελεύθερης δημοκρατίας σε αυτά τα κράτη, πόσο μεγάλη ανοχή μπορούν να δείξουν οι κοινωνίες τους (και μαζί η υπόλοιπη Ευρώπη) στην ανελεύθερη δημοκρατία;
Ογδοον, η Ευρώπη αντιμετωπίζει τεράστιο έλλειμμα ηγεσίας. Ετσι, ιδέες όπως του Μακρόν περί «ευρωπαϊκής κυριαρχίας» θα παραμένουν ανέφικτες όσο η Γερμανία θα είναι απρόθυμη να αναλάβει ηγετικό ρόλο ενώ οι υπόλοιποι αρχηγοί κρατών θα μένουν προσηλωμένοι στα εσωτερικά τους ζητήματα. Ούτε, προφανώς, είναι δυνατή η ανάδειξη τολμηρών ηγετών στις κορυφαίες θέσεις της Ενωσης όσο αυτές θα κατανέμονται με κριτήρια όπως είναι η κομματική τοποθέτηση, η εθνικότητα και, ακριβώς, η έλλειψη πολιτικής τόλμης των υποψηφίων. Ας μην ξεχνάμε, τέλος, το ενδεχόμενο χωρών με ηγέτιδες αντιευρωπαϊκών αντιλήψεων.
Ενατον, ο κόσμος τρέχει πιο γρήγορα από την Ευρώπη. Δεν πάει πολύς καιρός που η Ε.Ε. είχε 28 κράτη-μέλη, η Αμερική εθεωρείτο η φυσική πολιτική και αμυντική της σύμμαχος, η Τουρκία βρισκόταν σε ενταξιακό καθεστώς, ενώ η Κίνα είχε ακόμη σχετικά μικρή οικονομική διείσδυση στην ευρωπαϊκή αγορά. Ολα αυτά έχουν ήδη αλλάξει. Η Βρετανία αποχώρησε, η Αμερική αποστασιοποιήθηκε, η Ρωσία κατέλαβε την Κριμαία, η Τουρκία προσχώρησε στη διεθνή των αυταρχικών καθεστώτων, η Κίνα αποτελεί τον κύριο οικονομικό ανταγωνιστή της Ευρώπης, ο Λουκασένκο κατεβάζει αεροπλάνα. Είναι σαφές ότι η Ευρώπη πρέπει να ανεβάσει στροφές.
Δέκατον, εάν πράγματι το μέλλον εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από το παρελθόν, όσοι επιδίδονται σε ασκήσεις μελλοντολογίας καλό είναι να γνωρίζουν τις απαρχές και την πορεία των ευρωπαϊκών πραγμάτων κατά τις τελευταίες δεκαετίες. Αλλά καθώς τα πράγματα γίνονται ολοένα και πιο περίπλοκα για την Ευρώπη, καλό είναι επίσης να θυμούνται ότι, όπως έλεγε ο θρύλος του αμερικανικού μπέιζμπολ Γιόγκι Μπέρα, το μέλλον δεν θα είναι αυτό που ήταν πάντα.
* Ο κ. Τάκης Σ. Παππάς είναι πολιτικός επιστήμονας στο Πανεπιστήμιο του Ελσίνκι.