Οι τελετουργίες και το εθιμοτυπικό επιδρούν συνεκτικά. Οι πόλεις, ως μεγάλες σκηνές θεάτρου, δέχονται στο σώμα τους τις εκδηλώσεις δημόσιου πένθους μαζί με όλο το τελετουργικό, αλλά και το ψυχικό υπόβαθρο που αυτές επιζητούν. Σε κάποιες, όμως, ξεχωριστές περιπτώσεις, όπως αυτή του Μίκη Θεοδωράκη, το πένθος μεταβάλλεται σε ωστική δύναμη ενότητας. Στην Ιστορία μας το έχουμε ζήσει και η Αθήνα έχει γίνει μάρτυρας τέτοιων εκδηλώσεων λαϊκής ανάγκης συμμετοχής σε ένα δημόσιο πένθος, που μεταβάλλεται σε επίδειξη κοινωνικής δύναμης.
Ο Μίκης Θεοδωράκης, ως ο τελευταίος, ίσως, των μεγάλων του ελληνικού εικοστού αιώνα, έφυγε από τη ζωή προσφέροντας στην Ελλάδα ένα ακόμη δώρο, αυτό της ψυχικής ενότητας. Η ανάγκη συμμετοχής σε εκδηλώσεις δημοσίου πένθους μπορεί να πηγάζει από την απλή ανάγκη της φυσικής παρουσίας σε έναν τελετουργικό αποχαιρετισμό, μπορεί, όμως, και να πηγάζει από την ανάγκη μιας δημόσιας δήλωσης ψυχικής ενσωμάτωσης σε ένα γεγονός που υπερβαίνει τον βιολογικό χρόνο. Οι κηδείες δημοσίων προσώπων τέτοιου βεληνεκούς και κοινωνικής επιδραστικότητας μπορούν να γίνουν όχημα για κάτι ευρύτερο, για κινήσεις μέσα στην κοινωνία με μεγαλύτερο βάθος και ενδιαφέρουσα πολυπλοκότητα. Τα πρόσφατα χρόνια, οι κηδείες της Μελίνας Μερκούρη (1994) και του Ανδρέα Παπανδρέου (1996) ήταν ώς ένα σημείο εκδηλώσεις δημοσίου πένθους μιας ευρύτερης κοινωνικής και ψυχικής έντασης, αλλά στην Ιστορία θα μείνουν οι κηδείες που έγιναν σε καιρούς ανελεύθερους, όπως ήταν η κηδεία του Γιώργου Σεφέρη (1971), του Γεωργίου Παπανδρέου (1968) και, φυσικά, του Κωστή Παλαμά (1943). Θα μπορούσε κανείς να προσθέσει πολλές ακόμη και τα παραδείγματα είναι ενδεικτικά, χρήσιμα απλώς και μόνο για να υπογραμμίσουν τη λαϊκή ανάγκη εξωστρεφούς δήλωσης μιας ψυχικής συμμετοχής.
Εχει σημασία και ο χρόνος κατά τον οποίο γίνονται οι κηδείες ή τα λαϊκά προσκυνήματα δημοσίων προσώπων. Στην περίπτωση του Μίκη Θεοδωράκη, η έξοδός του είχε επίδραση παρηγορητική και ενοποιητική έπειτα από ένα καλοκαίρι με πολλά θλιβερά και αρνητικά γεγονότα. Η κοινωνία παραμένει βαθιά τραυματισμένη (επί σειράν ετών), και οι πρόσφατες δασικές πυρκαγιές σε συνδυασμό με την ψυχική επιβάρυνση που δημιουργεί η πανδημία (έστω και αθόρυβα, έστω και ασυνείδητα) είχαν επιδεινώσει ένα ήδη βαρύ κλίμα. Ο θάνατος του Μίκη Θεοδωράκη επισκίασε την τρέχουσα επικαιρότητα και κατά μία έννοια επέδρασε ενωτικά. Και επιπλέον, έδωσε ένα μέτρο μεγέθους και αξίας, και οδήγησε σε μια διαδικασία αναστοχασμού, αυτοκριτικής, ανασκόπησης και ευεργετικής νοσταλγίας. Τα χρόνια που τραγουδούσαμε τους ποιητές μας δεν είναι και τόσο μακρινά… πόσα, όμως, έχουν αλλάξει…
Ο δημόσιος αποχαιρετισμός θα έρθει και αυτός ως ένα σύμβολο μιας απροσδιόριστης αλλά υπαρκτής ανάγκης να σταθούμε απέναντι σε μια κλίμακα αξιών.