Τον Σεπτέμβριο επανεκκινούνται οι ψυχαναλύσεις που διακόπηκαν το καλοκαίρι, αναθερμαίνονται οι συναδελφικές συναντήσεις, οι αστερισμοί στο ψυχαναλυτικό σύμπαν μπαίνουν σε τροχιά. Στην αυγή όλων αυτών, εγένετο σκοτάδι. Ανεπαίσθητα, σιωπηρά, με ευγένεια συγγενή εκείνης που τον διέκρινε, έσβησε το φωτεινό άστρο της ψυχανάλυσης, Γεράσιμος Στεφανάτος. «Εφυγε» στις 27 Σεπτεμβρίου, κάνοντας ένα βήμα προς τα μέσα μας, εκεί όπου θα κατοικεί ώστε να μεταδοθεί το ανεκτίμητο κληροδότημά του.
Κεντρικός σταθμός για εκείνον ήταν το Παρίσι. Σε «εποχές φουλ λακανισμού»όπως έλεγε, οδηγήθηκε σε μια εκδοχή της ψυχανάλυσης εντός θεσμών, που επιχειρούσε τη νοηματοδότηση του παραληρήματος, έναντι μιας ψυχιατρικής των αποστάσεων ασφαλείας. Αργότερα, στον απόηχο του βιώματος, στη σκιά του φροϋδικού οράματος για μια ψυχανάλυση-δημόσιο αγαθό, υπήρξε πρωτοπόρος διευθυντής του Τμήματος Ψυχιατρικής Εφήβων – ΓΝΑ «Γ. Γεννηματάς» Περιέγραφε αντιστάσεις στην απόπειρά του να εμφυσήσει το πνεύμα ισοτιμίας που έρρεε εντός του σε όλους, από τον ψυχίατρο μέχρι τη μαγείρισσα, επιμένοντας ότι ο συμβολικός μητρικός ρόλος της επέτρεπε την ανάδυση ανεκτίμητου κλινικού υλικού.
Η διάσπαση της φροϋδικής σχολής του Λακάν το 1969 γέννησε το Quatrièe Groupe, στο οποίο προσχώρησε αργότερα ο Στεφανάτος, έχοντας ήδη ξεκινήσει πολύχρονη ανάλυση με τον Καστοριάδη. Εμεινε πιστός στις αρχές και στην ψυχαναλυτική του κουλτούρα, έως το τέλος. Επέλεξε την αυτονομία μιας ομάδας που του επέτρεψε να πλάσει τη θεωρητικοποίησή του, που διάρθρωνε τον φροϋδισμό με τον λακανισμό χωρίς ταμπέλες, και που σκιαγραφούσε η γλωσσική ακροβασία του: «Δεν υπάρχει ψυχανάλυση χωρίς Λακάν, δεν υπάρχει ψυχανάλυση μόνο με Λακάν»
Ο Στεφανάτος διατηρούσε ανεπίσημα επικοινωνία με θεσμικούς και εξωθεσμικούς ψυχαναλυτές. Ενίοτε τον ρωτούσαν γιατί δεν ίδρυσε ένα Quatrièe Groupe στην Ελλάδα. Θυμωμένος απαντούσε: «Δεν γνωρίζετε, γι’ αυτό ρωτάτε. Δεν γίνεται franchise. Τo Quatrièe Groupe είναι εδώ. Με τις αρχές του λειτουργώ, στο σεμινάριο, στις αναλυτικές εποπτείες, στις δι-αναλυτικές ανταλλαγές»
Την εποχή που ένα study group προσπαθούσε με ηγέτιδα την Ποταμιάνου να εξελιχθεί σε Εταιρεία, οι σειρήνες τον καλούσαν να κάνει ανάλυση με μέλος της IPA, ώστε να συμπεριληφθεί. Η άρνησή του είχε τίμημα τον ισόβιο αποκλεισμό του από τη «θεσμική»ψυχανάλυση, παρά την ανεπισήμως πανθομολογούμενη αξία και το ανεκτίμητο έργο του. «Ημουν μέσα μου σε μια ζωντανή διεργασία αυτοανάλυσης μετά την ανάλυση» έλεγε. «Τι μου ζητούνταν; Να ψυχαναλυθώ ψευδώς για να ενσωματωθώ;»Με το απαράμιλλο χιούμορ του απαντούσε στην Ποταμιάνου: «Οταν πάθω κατάθλιψη θα ξεκινήσω ανάλυση και θα έρθω»
Η σφραγίδα του Στεφανάτου ήταν η αυτονομία, αποτυπωμένη στη γενεαλογία του καστοριαδικού προτάγματος. Πριν από λίγους μήνες έλεγε ότι η Εταιρεία του είναι θεσμός ετών πενήντα, χωρίς ιδιόκτητα γραφεία, χωρίς ιδιόκτητη γνώση. Ενάντια στην εξουσιαστική οργάνωση που ιδιοποιείται τη γνώση, πρέσβευε μια ψυχανάλυση αντιγραφειοκρατική, αντι-ακαδημαϊκή, αεί αναδημιουργούμενη και αλληλοδιαμορφούμενη, όπως η ψυχή. Οι συζητήσεις μαζί του αναδείκνυαν μια τεχνική μη τεχνικοποιημένη, ζωντανή, ένα πλαίσιο με επίκεντρο τον ψυχισμό του αναλυτή και όχι τα εχέγγυα καθολικά εφαρμοσμένων κανονισμών.
Υπήρξε πάντοτε δημιουργικά συγκρουσιακός, βαθιά ενοποιητικός και ακριβοδίκαιος.
Αντίθετος στην απόδοση «χρίσματος»στον υποψήφιο αναλυτή, αντηχώντας τον Λακάν, έλεγε: «Αυτές οι τελετουργίες των επιτροπών, μακριά από το δι-αναλυτικό βίωμα, ίσως λένε πολλά, ίσως και τίποτα για τον αναλυτή» Επικεντρωνόταν στην επιθυμία του αναλυτή, που λαμβάνει πολλαπλές εκφράσεις και κυρίως είναι αντικείμενο της ανάλυσης και αυτοανάλυσής του. Είναι, έλεγε, «σαν την άδεια οδήγησης. Σου δίδεται αφού ξέρεις ήδη να οδηγείς. Ή είσαι αναλυτής ή δεν είσαι» Διεργαζόταν την καλλιέργεια του ανοίγματος σε ένα πλαίσιο δι-υποκειμενικότητας, όπου ο αναλυτής, σε επαφή με τις ασυνείδητες πλευρές του αναλυόμενου και τις δικές του, ακολουθεί τις ψυχικές κινήσεις που εκτυλίσσονται στη συνεδρία επιχειρώντας να απαντήσει γνήσια σε εκείνο που «ζητάει»ο ασθενής.
Η γραφή και η μετάφραση, εκλεκτοί συγγενείς της ψυχανάλυσης, ήταν στο κέντρο του ενδιαφέροντός του. Πολυγραφότατος και φίλεργος, ίδρυσε με τους Θ. και Ε. Τζαβάρα και Γ. Κούρια, το 1997, το εμβληματικό περιοδικό «Εκ των Υστέρων» που ολοκλήρωσε τον κύκλο του το 2017. Πολυφωνικό και ανεξάρτητο, ήταν η πρώτη προσπάθεια να παραχθεί ψυχαναλυτικός λόγος στα ελληνικά. Παράλληλα, τα σεμινάρια που συντόνισε ο ίδιος (από το 2009) ένας ζωηρός πυρήνας συνάντησης διαφορετικών ψυχαναλυτικών φωνών, μια νησίδα αυτοθέσμισης-αυτονομίας. Μια γέφυρα που ένωνε τους θεσμούς που με σκεπτικισμό αντιμετώπιζε, με τη «δική του»ψυχανάλυση, αντιπροσωπευτική μιας γαλλικής ψυχαναλυτικής γενιάς στην οποία έμεινε πιστός. Στη γέφυρα αυτή, το εξωθεσμικό και το θεσμικό από αλληλοκαθρεπτιζόμενες άκαμπτες θέσεις, μετέβαιναν σε έναν συνιστάμενο τόπο σκέψης και αναζήτησης νοήματος. Αυτό ήταν ίσως το βασικότερο συστατικό του αέρα ελευθερίας που έπνεε στα σεμινάριά του.
Η «αλλοπτεία» που ανατρέπει το εξουσιαστικό «επί»της «εποπτείας» θεσμός δι-αναλυτικός. Απέφευγε την τοποθέτησή του στη θέση του υποκειμένου της παντογνωσίας και την εγκαθίδρυση σχέσης διδάσκοντα-διδασκόμενου, χαρίζοντας γνήσιο σεβασμό. Το βίωμα μαζί του, μια διαρκής, συχνά κοπιώδης, σύνθεση και ανασύνθεση, ένα διαρκές ξεγλίστρημα από την προκατασκευασμένη ερμηνειολαγνεία. Κυρίως είχε μια θαυμαστή δυνατότητα να παραμένει πάντα αναλυτής, ευνοώντας τις κινήσεις μεταξύ θεωρίας – τεχνικής, μεταβιβαστικών κινήσεων – ενίσχυσης των διαδικασιών της σκέψης, μακριά από τον ντετερμινισμό μιας ψυχανάλυσης θετικιστικής, εγω-κεντρικής και αποστεωμένης από το φροϋδικό πρόταγμα του ασυνειδήτου.
Τελευταία τον απασχόλησε το θέμα της διολίσθησης στην «ασώματη»nline συνθήκη, και η άκριτη ευθυγράμμιση με υγειονομικά πρωτόκολλα που ναρκοθετούν την ψυχανάλυση. Εντόπιζε την παραφθορά της και επέμενε στο αμετάβλητο των πυλώνων της. Η «δική»του ψυχανάλυση, εξάλλου, εφορμώντας από στιβαρές βάσεις, στηρίζει ένα αρχιτεκτόνημα που διακοσμείται και αναδομείται από τους μετασχηματισμούς της θεωρητικοποίησής του, που χρωματίζεται από τις προσφιλείς του διττότητες: ποιώ-ποιούμενος εαυτό και κόσμο, διαμορφώνω-διαμορφούμενος, κατασκευάζω-κατασκευαζόμενος. Ο ίδιος, πάντοτε δημιουργικά συγκρουσιακός, βαθιά ενοποιητικός και ακριβοδίκαιος.
Πολλοί συνεργαστήκαμε στενά μαζί του, στις «αλλοπτείες» στην Εταιρεία για την Ψυχαναλυτική Μελέτη της Εφηβείας «Ενηβος»που ίδρυσε, στο σεμινάριο που διακόπηκε από την πανδημία. Στις αρχές του θέρους του ’20 και του ’21 προσφέρθηκε από εκείνον και τη σύζυγό του, ψυχαναλύτρια Τέσσα Χατζηγιάννη, η ανακουφιστική δυνατότητα για «ενσώματες»συναντήσεις διεργασίας στο σπίτι τους στη Βυτίνα, η ανάμνηση των οποίων μας συγκινεί βαθιά. Μοιραστήκαμε μαζί του στιγμές που διανθίζονταν με την πολυχρωμία του αναλυτικού του ορίζοντα, την εμβρίθεια της στοχαστικότητάς του, το χιούμορ και το ανήσυχο πνεύμα του, που όλα μαζί συγκροτούν έναν άσβεστο φάρο έμπνευσης που θα μας λείψει. Θα κρατήσουμε στα διαλείμματα της απέραντης θλίψης για τη απώλειά του, την τύχη για τη συνάντηση μαζί του. Θα τον ξαναβρούμε στα γραπτά του που θα εκδοθούν, ακολουθώντας τον στην «αναζήτηση μιας αλήθειας που γιατρεύει»
* Ο κ. Στέλιος Μακρής είναι ψυχολόγος, μέλος της Εταιρείας Ψυχαναλυτικής Μελέτης της Εφηβείας «Ενηβος»