Πρόσφατη έρευνα του Pew Research Center σε 17 προηγμένες οικονομίες –μεταξύ των οποίων και η Ελλάδα– σχετικά με τη βασικότερη αιτία ισχυρών συγκρούσεων μεταξύ των πολιτών (Diversity and division in advanced economies) έδειξε ότι οι πολιτικές πεποιθήσεις αποτελούν στις 14 από τις 17 χώρες, συμπεριλαμβανομένης της δικής μας, τον κυριότερο παράγοντα διχασμού· ακολουθούν οι φυλετικές, εθνοτικές και θρησκευτικές ταυτότητες.
Στα κράτη αυτά οι πολίτες πιστεύουν ότι η «άλλη πλευρά» θα μπορούσε να καταστρέψει τη χώρα. Και καθώς κλείνονται όλο και πιο ερμητικά σε πολιτικοϊδεολογικά ομοιογενείς κοινότητες, σε ψηφιακούς θαλάμους αντήχησης και διαδικτυακές φούσκες, έχουν όλο και λιγότερες ευκαιρίες να διασταυρωθούν με άτομα της άλλης όχθης και να διαπιστώσουν ότι είναι άνθρωποι κατά βάση καλόβουλοι, που απλώς προσεγγίζουν τα πράγματα αλλιώς. Αλλά σε ένα σύμπαν όπου οι δύο πλευρές συναντώνται όλο και σπανιότερα, αυξάνονται οι πιθανότητες για λανθασμένες εκτιμήσεις. Οι αλληλεπιδράσεις μεταξύ ομοϊδεατών ενισχύουν τον πιο ακραίο θυμικό εαυτό, τη «συναισθηματική πόλωση», δηλαδή την τάση οι έχοντες διαφορετική πολιτική άποψη να θεωρούνται όχι απλώς… παραπληροφορημένοι, αλλά κακοήθεις και υποχθόνιοι, με αποτέλεσμα να κλιμακώνεται ο φόβος και η εχθρότητα προς αυτούς, που εκλαμβάνονται πλέον ως ενσκήπτουσα απειλή. Και όσοι νιώθουν να απειλούνται ολισθαίνουν ευκολότερα σε βαρβαρότητες.
«Ομαδική πόλωση» έχουν ονομάσει οι κοινωνικοί επιστήμονες το φαινόμενο της οχύρωσης πίσω από τόσο πιο ακραίες θέσεις όσο περισσότερο πυκνώνει η συζήτηση μεταξύ αδελφών ψυχών. Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, που καθιέρωσαν τη χωρίς έλεγχο απόλυτη έκφραση του λόγου πλήττοντας τον κύριο δημοκρατικό όρο τής μη άκριτης αποδοχής όλων, χαλυβδώνουν τους φανατικούς των υπερβολών. Οσο πιο εξωφρενικό είναι το αναρτώμενο περιεχόμενο τόσο περισσότερα likes και νέους ακολούθους προσελκύουν, τόσο ευρύτερο κύρος αποκτούν. Βέβαια, μειοψηφούν. Ο κύριος όγκος των χρηστών περικλείει άτομα μετριοπαθή που επιλέγουν να απέχουν από εκρηκτικές πολιτικές συζητήσεις, από τα μπουρλότα των λέξεων. Ομως, με την απουσία τους επιτρέπουν στους θερμοκέφαλους των άκρων να κυριαρχούν, δημιουργώντας αμφίπλευρα την ψευδαίσθηση μιας οξύτατης πόλωσης, που καταγράφεται ως «ψευδής πόλωση».
Η πολιτική συζήτηση μεταξύ αντιπάλων είναι μια δεξιότητα που χάνεται στη Δύση, υπονομεύοντας τη δημοκρατία.
Οι ακραίες φωνές των δικτύων έχουν αφαιρέσει στη χώρα μας μεγάλο μέρος από τα ήδη φτωχά αποθέματα της πολιτικής μας σοφίας. Φαίνεται ότι η Ιστορία δεν εκπαιδεύει. Ο Εθνικός Διχασμός, ο οποίος έγραψε σελίδες με αίμα ανοίγοντας ρήγματα που η ανακυκλούμενη σύγκρουση όλο και βάθαινε και παγίωσε ταυτότητες και εχθρικά στρατόπεδα, υφέρπει περισσότερο ως σφραγίδα παρά ως σκιάχτρο. Εστρωσε το έδαφος στις δικτατορίες του Μεσοπολέμου –πραξικόπημα Πάγκαλου, δικτατορία Μεταξά– και στη χούντα των συνταγματαρχών και, μαζί με το μεγάλο ρήγμα μεταξύ Αριστεράς και Δεξιάς, στιγμάτισε την ελληνική κοινωνία για δεκαετίες· ιδιώνυμο και εξορίες στα ξερονήσια, βασανιστήρια και ακρότητες επί Κατοχής και Εμφυλίου… Μάθαμε; Οχι απολύτως. Και σήμερα, όπως και τότε, οι συγκρουόμενες πλευρές ερμηνεύουν τα επιτεύγματα των αντιπάλων ως δική τους απώλεια και τις νίκες τους ως εθνικό πλήγμα. Βλέπε πολιτικοποίηση της πανδημίας.
Οι μεγάλες κρίσεις θεωρητικά ενώνουν τα αντιμαχόμενα μέρη. Ομως η πανδημία έφερε πολυεπίπεδες αναταράξεις στο πολυποίκιλο κατακερματισμένο κοινωνικό τοπίο και ανέδειξε πολλές αβύσσους: ανάμεσα στην πίστη, στην επιστήμη και στον συνωμοσιολογικό αρνητισμό, στην εμβολιασμένη Δύση και στον ανεμβολίαστο αναπτυσσόμενο κόσμο, στον πολιτικοκοινωνικό πλουραλισμό και στην εχθρότητα απέναντι στη δημοκρατία. Λίγες οι νίκες, πολλές οι ήττες, να αποδιώχνουν την ιδέα της συνεργασίας είτε ως σταδιακή εξέλιξη είτε ως ριζοσπαστικό άλμα. Αλλού τα κόμματα πάτησαν σε κοινές ράγες, αλλού οι κυβερνήσεις έγιναν αυταρχικότερες, στην πλειονότητα των χωρών οι κοινωνικές ανατροπές όξυναν την πόλωση, τις τεχνητές αντιπαραθέσεις, τη διανοητική και πολιτική σύγχυση.
Η πολιτική συζήτηση μεταξύ αντιπάλων είναι μια δεξιότητα που χάνεται στον δυτικό πολιτισμό. Ο τοξικός λόγος και η πόλωση εκτινάσσουν τον πολιτικό πυρετό υπονομεύοντας την εναπομείνασα σταθερότητα. Τόσο δραματικότερα όσο λιγοστεύουν οι ευκαιρίες για πολιτικό συγχρωτισμό, όσο εξαπλώνεται η κωφότητα στα λεγόμενα των αντιπάλων. Η συναναστροφή όλων με όλους, ο θεμέλιος λίθος της κοινωνικής επιβίωσης, εξανεμίζεται.