Προσπαθώντας να καταλάβουμε τις κινήσεις της Ρωσίας σε σχέση με την παροχή φυσικού αερίου προς την Ευρώπη και στη διένεξη με τις ΗΠΑ και την Ε.Ε. για την αρχιτεκτονική ασφάλειας στην ευρύτερη περιοχή, είναι χρήσιμο να εκτιμήσουμε την πορεία του Βλαντιμίρ Πούτιν, την προσωπική ισχύ του μέσα στους μηχανισμούς εξουσίας της χώρας του και την καθημερινότητά του. Αυτό ισχύει για κάθε ηγέτη του οποίου οι προσωπικές επιλογές επηρεάζουν την πολιτική και την πορεία της χώρας του. Οσοι ζούμε μέσα στο πλαίσιο που διαμορφώνουν τα μέσα ενημέρωσης των ΗΠΑ και της Ευρώπης, δύσκολα καταλαβαίνουμε τον κόσμο στον οποίο ζουν άλλοι λαοί και οι ηγεσίες τους. Ευρισκόμενοι σε διαφορετικές «φούσκες», είναι δύσκολο να καταλαβαίνει ο ένας τι βλέπει και τι αισθάνεται ο άλλος που ζει μιαν άλλη «πραγματικότητα», που βλέπει αλλιώς τον ηγέτη της χώρας του.
Ο Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν μας προσφέρει μαθήματα αυταρχισμού καθημερινώς, δείχνοντας πώς ένας άνθρωπος μπορεί να υποτάξει μια ολόκληρη χώρα, να κάνει ό,τι θέλει χωρίς να λογαριάζει τις συνέπειες. Εχοντας διαμορφώσει το σύνταγμα στα μέτρα του, αντικαθιστώντας την κοινοβουλευτική δημοκρατία με προεδρικό σύστημα, χρησιμοποιεί κάθε μέσο (εξαγορές, φυλακίσεις κ.ά.) για να ελέγξει τη Δικαιοσύνη, την ενημέρωση, την εκπαίδευση, την οικονομία – όλους τους θεσμούς. Παρακολουθώντας τις εξελίξεις στην Τουρκία εδώ και δεκαετίες, είχα πεισθεί ότι ο εκσυγχρονισμός και η πορεία προς την Ευρωπαϊκή Ενωση ήταν μονόδρομος πια, ότι η κοινωνία δεν θα δεχόταν στροφή προς το παρελθόν. Επεσα έξω θεαματικά. Είναι τρομακτική η ευκολία με την οποία ο Ερντογάν καταφέρνει να υπονομεύει όλη την πολιτική, κοινωνική και οικονομική πρόοδο δεκαετιών χωρίς να μπορεί κανείς να τον σταματήσει. Ο φόβος των πολλών, ο κλειστός κύκλος έμπιστων βοηθών και η έλλειψη αξιόπιστης ενημέρωσης κρατούν τον λαό σε καταστολή. Ο ηγέτης που ελέγχει την ενημέρωση και τους θεσμούς μπορεί να κάνει ό,τι θέλει – έως τη στιγμή που ο διαστρεβλωτικός καθρέφτης σπάει και οι πολίτες τον βλέπουν στις πραγματικές διαστάσεις του.
Είναι τρομακτική η ευκολία με την οποία ο Ερντογάν καταφέρνει να υπονομεύει όλη την πολιτική, κοινωνική και οικονομική πρόοδο δεκαετιών.
Σε αυτό το σημείο βρίσκεται ο Μπόρις Τζόνσον σήμερα. Η Βρετανία και η Τουρκία είναι εντελώς διαφορετικές χώρες, με άλλη πολιτική κουλτούρα και πολύ διαφορετικά μέσα ενημέρωσης. Και όμως, σε όλη του τη δημοσιογραφική και πολιτική καριέρα, ο Τζόνσον βρισκόταν σε μια ιδιότυπη ασυλία, σαν να ήταν απόλυτος άρχοντας όπως ο Ερντογάν. Οι κανόνες σωστής συμπεριφοράς δεν ίσχυαν γι’ αυτόν. Αντί να τιμωρείται για τα ψέματα, τις απιστίες και τις αποτυχίες του, επιβραβευόταν συνεχώς, φθάνοντας έτσι στην πρωθυπουργία. Κι εκεί, ούτε οι δυσκολίες που προκαλεί το Brexit, το οποίο ο Τζόνσον στήριξε με καθοριστικό τρόπο, απειλούσαν τη θέση του. Ο πρωθυπουργός συνεχίζει να υπόσχεται ανώδυνες λύσεις και μεγάλους θριάμβους στη μετά Ε.Ε. εποχή. Ο μαγικός καθρέφτης έσπασε μόνον όταν αποκαλύφθηκε ότι έγιναν δύο πάρτι στην πρωθυπουργική οικία τις ημέρες της αυστηρής απομόνωσης, στην κορύφωση της πανδημίας. Ξαφνικά, οι βουλευτές του κόμματός του κατάλαβαν ότι η παρουσία του δυσχεραίνει τη δική τους πολιτική επιβίωση. Εάν πέσει ο Τζόνσον θα είναι ταιριαστό τέλος – να πληρώσει όχι για τα ψέματα και την ανικανότητά του, αλλά επειδή η αδιαφορία του για τους κανόνες του παιχνιδιού τον τύφλωσε τόσο που αγνόησε το μέγεθος της απειλής εναντίον του.
Η προεδρία του Ντόναλντ Τραμπ ήταν άλλο ένα πολύτιμο μάθημα –σε ζωντανή μετάδοση, σχεδόν 24/7– για το πώς ένας ηγέτης μπορεί να ζει μέσα σε μια φούσκα και πώς αυτή μπορεί να τον επηρεάσει, ώστε αυτός να διαμορφώσει την πολιτική του και να αλλάξει τον πραγματικό κόσμο. Ο Τραμπ ανακοίνωνε κάθε σκέψη του μέσα από παραληρηματικά κείμενα στο Twitter – κείμενα που έγραφε ο ίδιος, χωρίς τη μεσολάβηση επιτελείου. Ετσι γνωρίζαμε τι τον επηρέαζε και τι προκαλούσε τις κινήσεις του. Σταθερό σημείο ήταν η παρακολούθηση και η συμμετοχή του σε συγκεκριμένες εκπομπές στο Fox News. Ο πρόεδρος και οι παρουσιαστές ενθάρρυναν ο ένας τον άλλον σε ολοένα πιο ακραίες θέσεις. Ο Τραμπ, όμως, δεν περιορίστηκε στο να κολακεύει τους οπαδούς του, αυτούς που πιστεύουν ακόμη το ψέμα ότι δεν έχασε στις εκλογές του 2020. Εδωσε και στις πιο συντηρητικές ομάδες υποστηρικτών του ό,τι ποθούσαν. Τώρα το Ανώτατο Δικαστήριο (με τρία μέλη τα οποία αυτός επέλεξε) είναι σε θέση να επηρεάσει την κοινωνία για δεκαετίες, και το Ρεπουμπλικανικό Κόμμα είναι δέσμιο της επιρροής και των επιλογών του Τραμπ. Η φούσκα τεχνητής πραγματικότητας στην οποία ζει ο Τραμπ έχει συνέπειες στον πραγματικό κόσμο, και τώρα που ο ίδιος βρίσκεται εκτός εξουσίας.
Ο Πούτιν έχει εδραιωθεί στην εξουσία ως ανορθωτής της Ρωσίας. Είναι κυρίαρχος της πολιτικής σκηνής, ελέγχει τα μέσα ενημέρωσης και τους θεσμούς (μεταξύ αυτών και την Εκκλησία), διώκει κάθε αντίπαλο με κάθε μέσο. Το αφήγημά του είναι η οικοδόμηση μιας ισχυρής Ρωσίας η οποία, μετά την εξευτελιστική πτώση της Σοβιετικής Ενωσης, διεκδικεί σεβασμό και επιρροή όπου έφθανε παλαιότερα η αυτοκρατορία της. Χωρίς αντίπαλο στην εσωτερική σκηνή, χωρίς να φοβάται ξένους ηγέτες, διαθέτοντας τεχνολογική και στρατιωτική ισχύ, ο Πούτιν έχει την πρωτοβουλία των κινήσεων. Είναι σε θέση να απαιτήσει και να πετύχει νέα συνθήκη στις σχέσεις της Ρωσίας με τις ΗΠΑ και την Ε.Ε.