Οπως συνειδητοποιούμε ότι αναπνέουμε όταν η αναπνοή μας δυσκολευτεί, έτσι αντιλαμβανόμαστε ότι κάτι δυσλειτουργεί όταν πάψει να μας προσφέρει αυτό που αναμένουμε. Αν έχεις συνηθίσει να πηγαίνεις απροβλημάτιστα στην τάξη για μάθημα ή να χρησιμοποιείς απρόσκοπτα έναν αυτοκινητόδρομο και ξαφνικά δεν μπορείς να το κάνεις λόγω κατάληψης, θα εκπλαγείς δυσάρεστα. Η θραύση της κανονικότητας αναδεικνύει τη σιωπηρά αυτονόητη αξία της.
Ο κοινωνικός βίος είναι αδύνατο να διεκπεραιωθεί χωρίς αυτονόητα. Μετέχοντας σε συλλογικές δραστηριότητες διαμορφώνουμε προσδοκίες, οι οποίες αποκτούν αυτονόητο χαρακτήρα και καθοδηγούν υπόρρητα τη συμπεριφορά μας. Η ζωή είναι αβίωτη αν πρέπει να τα σκεφτόμαστε όλα εξ υπαρχής – τα αυτονόητα παρέχουν γνωστική οικονομία, συναισθηματική ασφάλεια και κοινωνική λειτουργικότητα. Αναμένουμε λ.χ. ότι ο δάσκαλος ενδιαφέρεται για τη μάθηση, ο γιατρός είναι ευσυνείδητος, ο πολιτικός υπηρετεί το δημόσιο συμφέρον. Οι αυτονόητες προσδοκίες μας ορίζονται από τον σκοπό που, κατ’ αρχήν, υπηρετούν οι θεσμοί.
Τι γίνεται, όμως, όταν ο σκοπός συστηματικά διαστρέφεται στην πράξη; Οταν, λ.χ., ο δάσκαλος αδιαφορεί, ο γιατρός χρηματίζεται, ή ο πολιτικός δρα πελατειακά; Συνήθως –οι πολλοί– προσαρμοζόμαστε. Στους υπολογισμούς μας, π.χ., εντάσσουμε την παράτυπη πληρωμή ή την πελατειακή σχέση. Η συστηματική στρέβλωση καθίσταται το νέο αυτονόητο – η αντικανονική κανονικότητα. Τη συνειδητοποιούμε όταν συγκρίνουμε πρακτικές που βιώνουμε με ιδεατούς θεσμικούς σκοπούς ή με διαφορετικές πρακτικές.
Αρκετοί έχουν πάψει να εκπλήσσονται με την μπαχαλοποίηση του ελληνικού πανεπιστημίου. Τα γκράφιτι στους τοίχους δεν ενοχλούν απαραίτητα. Η απουσία ελέγχου, οι καταλήψεις και η παρεμπόδιση της λειτουργίας του συνιστούν παράδοση. Δεν κατανοείται επαρκώς, ωστόσο, ότι όταν η α-ταξία καθίσταται αυτονόητη (: αντικανονική κανονικότητα), δεν απαξιώνεται μόνο ο θεσμός (εφόσον εμποδίζεται να υπηρετεί τον σκοπό του), αλλά εκφυλίζεται και η όποια πράξη διαμαρτυρίας θέτει εμπόδια στη θεσμική ευρυθμία του. Πόσο σοβαρές είναι καταλήψεις σχολείων, πανεπιστημίων και αυτοκινητόδρομων όταν αποκτούν πληκτικά εθιμικό χαρακτήρα; Οταν η θεσμική εκτροπή κανονικοποιείται, δεν μεταφέρει πληροφορία· χάνει τη διακριτότητά της ως φορέας νέου μηνύματος· δεν έχει αντίκτυπο. Ιδού ένα αντι-παράδειγμα.
Ο Καναδάς συγκλονίστηκε πρόσφατα από τη λεγόμενη «αυτοκινητοπομπή για την ελευθερία» – μερικές χιλιάδες αντιεμβολιαστών, οι οποίοι, με τα φορτηγά τους, προκάλεσαν χάος στην Οττάβα και κατέλαβαν τη σημαντικότερη οδική σύνδεση του Καναδά με τις ΗΠΑ (τη γέφυρα Αμπάσαντορ, μέσω της οποίας διακινείται το 25% του εμπορίου των δύο χωρών). Η ακρότητα της διαμαρτυρίας σε μια χώρα κάθε άλλο παρά συνηθισμένη σε καταλήψεις, δημιούργησε μείζον πολιτικό γεγονός. Ο αντίκτυπός του ήταν ευθέως ανάλογος της σπανιότητάς του.
Οταν η θεσμική εκτροπή κανονικοποιείται, δεν μεταφέρει πληρο- φορία· χάνει τη διακριτότητά της ως φορέας νέου μηνύματος.
Ουδεμία συμπάθεια έχω για τα αιτήματα των διαμαρτυρομένων. Αναγνωρίζω απλώς ότι εκφράζουν θεμιτά (: κατανοητά) διαφορετικές απόψεις. Το αξιοπρόσεκτο είναι άλλο: ότι μέσα από μια ασυνήθιστα ακραία διαμαρτυρία (κατάληψη αυτοκινητόδρομου, πολιορκία πρωτεύουσας), έθεσαν εμφατικώς θέματα προς συζήτηση. Πρέπει να είναι υποχρεωτικός ο εμβολιασμός σε μια φιλελεύθερη δημοκρατία; Πώς εξισορροπούνται τα ατομικά δικαιώματα με τις κοινωνικές υποχρεώσεις; Πώς ρυθμίζεται η εγγενής αντιφατικότητα της «εύτακτης ελευθερίας» – βασική έννοια της καναδικής έννομης τάξης;
Σε μια κοινωνία, όπως η καναδική, που θεωρεί αυτονόητη τη θεσμική ευταξία, όταν αυτή παροδικά διασαλεύεται, εγείρεται προβληματισμός – η συλλογική αναστοχαστικότητα εντείνεται, μείζονος σημασίας θέματα ανακινούνται. Μόνο αν έχεις συνηθίσει στην ευρυθμία, σε παραξενεύει η ξαφνική αρρυθμία. Μόνο όταν οι αυτονόητες παραδοχές σου στιγμιαία ανατρέπονται, προβληματίζεσαι για το τι καταδεικνύει η ανατροπή τους.
Ενα αυτονόητο χαρακτηριστικό της θεσμικής τάξης στον Καναδά είναι «the rule of law» («κράτος δικαίου») – «κανένα άτομο ή ομάδα δεν είναι πάνω από τον νόμο», αναφέρει ο οδηγός της κυβέρνησης για όσους επιθυμούν να αποκτήσουν καναδική υπηκοότητα. Η απόφαση της κυβέρνησης Τρυντώ να εφαρμόσει τον δρακόντειο νόμο περί Εκτάκτων Αναγκών ήταν μεν μια ασυνήθιστη απάντηση σε μια ακραία διαμαρτυρία, αλλά εκλήφθηκε ευρέως ως θεμιτή και, για πολλούς, αναγκαία. Σε συνθήκες «εύτακτης ελευθερίας», θεωρείται αυτονόητη τόσο η διαμαρτυρία (έστω και ακραία), όσο και η εφαρμογή του νόμου όταν συλλογικά αγαθά, όπως η δημόσια τάξη και η ελεύθερη μετακίνηση ανθρώπων και αγαθών, απειλούνται. Αυτή είναι η ζωογόνος συνθετότητα των θεσμικά εκλεπτυσμένων δημοκρατιών: πασχίζουν να συγκεράζουν τα αντίθετα. Τόσο η εφαρμογή του νόμου όσο και η αμφισβήτησή του ανήκουν στη σφαίρα του αυτονόητου. Η ακραία διαμαρτυρία προβληματίζει· η θεσμική ευταξία επικρατεί. Η τάξη δεν υποδηλώνει αποστέωση· η ακραία διαμαρτυρία δεν απαξιώνει. Η ισορροπία είναι λεπτή.
Στην Ελλάδα ζούμε, δεκαετίες τώρα, στην ανισορροπία. Η εθιμικά ακραία διαμαρτυρία μειοψηφιών παράγει συστηματικά θεσμική α-ταξία, δημιουργώντας αντικανονική κανονικότητα· δεν ανοίγει, συνήθως, θέματα προς συζήτηση, αλλά ηδονίζεται να υπογραμμίζει τον αυτο-επιβεβαιωτικά τελετουργικό χαρακτήρα της. Η καναδική εμπειρία δείχνει, αντιστικτικά, αφενός πώς η διαμαρτυρία δημιουργεί πολιτική ηχώ, αφετέρου πόσο αυτονόητη είναι η ισχύς του κράτους δικαίου.
* Ο κ. Χαρίδημος Κ. Τσούκας (www.htsoukas.com) είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κύπρου και ερευνητής καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Warwick.