Στις 3 Απριλίου 1968, ο Μάρτιν Λούθερ Κινγκ εκφώνησε την τελευταία ομιλία του στο Μέμφις. Ηταν υπέροχη – γεμάτη αφηγηματική ευφυΐα, παλμό και βιβλικές αναφορές. Την επόμενη ημέρα δολοφονήθηκε.
Στην ομιλία του, ο Κινγκ είχε σχεδόν προαναγγείλει τον θάνατό του. Αναφερόμενος σε παλαιά απόπειρα δολοφονίας εναντίον του, έκανε αναδρομή στους σταθμούς του κινήματος των Αφροαμερικανών στις ΗΠΑ και πόσο ευτυχής ήταν που επέζησε να συμμετάσχει σε αυτό. Εκλεισε αισιόδοξα για το κίνημα, αλλά μελαγχολικά για τη δική του τύχη: «Εχουμε δύσκολες μέρες μπροστά μας. Αλλά δεν με πειράζει τώρα. Επειδή έχω πάει στην κορυφή του βουνού. Οπως όλοι, θα ήθελα να ζήσω μια μακρά ζωή. Αλλά δεν με απασχολεί αυτό τώρα. Θέλω απλώς να κάνω το θέλημα του Θεού. Μου επέτρεψε να ανέβω στο βουνό. Και είδα τη γη της Επαγγελίας. Μπορεί να μη φτάσω εκεί μαζί σας. Αλλά θέλω να ξέρετε απόψε ότι, ως λαός, θα φτάσουμε στη γη της Επαγγελίας. Και είμαι χαρούμενος απόψε. Δεν ανησυχώ για τίποτα. Δεν φοβάμαι κανέναν. Τα μάτια μου έχουν δει τη δόξα του ερχομού του Κυρίου».
Τον Ιανουάριο 2021, ο μαχητικός Ρώσος αντιφρονών Αλεξέι Ναβάλνι επέστρεψε στη Μόσχα. Νοσηλευόταν στο Βερολίνο μετά την απόπειρα δολοφονίας εναντίον του (με δηλητήριο) έξι μήνες νωρίτερα στη Σιβηρία. Σώθηκε ως εκ θαύματος. Η επιστροφή του στη Ρωσία ισοδυναμούσε με αυτοκτονία. Το καθεστώς Πούτιν τον φυλάκισε αμέσως. Ακόμα και οι δεσμοφύλακές του αδυνατούσαν να καταλάβουν: «Γιατί επέστρεψες;» τον ρωτούσαν (ΝΥΤ, 17/2/24). Σε ανάρτησή του στο Facebook, ο Ναβάλνι απάντησε: «Δεν θέλω να εγκαταλείψω ούτε τη χώρα μου ούτε τις πεποιθήσεις μου. Εάν οι πεποιθήσεις σας αξίζουν κάτι, πρέπει να είστε πρόθυμοι να τις υπερασπιστείτε. Και αν χρειαστεί, να κάνετε κάποιες θυσίες». Δολοφονήθηκε στη φυλακή ένα μήνα μετά.
Κινγκ και Ναβάλνι είναι δύο σύγχρονα παραδείγματα ηγετών που θυσιάστηκαν για ένα σκοπό. Το μοτίβο είναι αρχέγονο: διατεθειμένος να θυσιαστεί για το κοινό καλό, ο ηγέτης δεν πτοείται από τις κακουχίες ή διώξεις και μετατρέπει το σώμα του σε δημόσιο σύμβολο. Αυτοθυσιάζεται για να σώσει. Χωρίς θυσία δεν υπάρχει ανάσταση.
Το αρχέτυπο παραμένει, φυσικά, η θυσία του Ιησού. Με κοσμικούς όρους, ο Ιησούς ενσαρκώνει το πρότυπο της ηγεσίας ως προσφορά, όχι προνόμιο· ταπείνωση, όχι κυριαρχία. Οπως συνήθως συμβαίνει με κάθε ρηξικέλευθα νέο λεξιλόγιο, η γλώσσα του δεν γίνεται πλήρως αντιληπτή ούτε από τους μαθητές του. Εκλαμβάνουν τη «βασιλεία» με κοσμικούς όρους – να φύγουν οι Ρωμαίοι κατακτητές για να έρθει μια νέα εξουσία. Ποια θα είναι τα στελέχη της; Οι πρώην μαθητές του νέου «βασιλιά», φυσικά.
Πορευόμενος από τη Γαλιλαία στην Ιερουσαλήμ, ο Ιησούς προαναγγέλλει στους μαθητές τα Πάθη και την Ανάστασή Του. Ο Ιάκωβος και ο Ιωάννης του ζητάνε μια χάρη: «Οταν θα εγκαταστήσεις την ένδοξη βασιλεία σου, βάλε μας να καθίσουμε ο ένας στα δεξιά σου κι ο άλλος στα αριστερά σου» (Μάρκος, 10, 37). Οι υπόλοιποι μαθητές αρχίζουν να αγανακτούν με τη φιλοπρωτία των δύο. Τότε ο Ιησούς τους λέει: «Εκείνοι που κατέχουν ανάμεσα στους ανθρώπους μεγάλα αξιώματα, κάνουν κακή χρήση της εξουσίας των και καταδυναστεύουν αυτούς, σαν να τους έχουν δούλους των. Δεν πρέπει όμως τέτοια εγωιστική τάση και συμπεριφορά να παρατηρείται μεταξύ σας. Αλλ’ όποιος θέλει να αναδειχθεί μέγας μεταξύ σας, πρέπει να γίνει υπηρέτης σας, που να σας υπηρετεί με αγάπη. Διότι και ο Υιός του Ανθρώπου δεν ήρθε για να τον υπηρετήσουν, αλλά για να υπηρετήσει και να προσφέρει τη ζωή του λύτρο για όλους» (Κατά Μάρκον, 10, 42-44).
Ο πολιτικός ηγέτης ποτέ δεν λέει «αναλαμβάνω την ευθύνη που μου αναλογεί». Την αναλαμβάνει ολάκερη, αν θέλει να εμπεδωθεί η κοινωφελής ηθική της ευθύνης.
Πρόκειται για εννοιολογική τομή. Ο Ιησούς, όπως σε άλλα θέματα, αντιστρέφει την καθιερωμένη τάξη μιλώντας παράδοξα: οι ηγέτες μέχρι τώρα μονομερώς εξουσιάζουν, δυναστεύουν και καρπώνονται προνόμια. Για τον Θεάνθρωπο, όμως, οι ηγέτες κάνουν το αντίθετο: ανυψώνονται ταπεινωνόμενοι, εξουσιάζουν υποτασσόμενοι, ηγούνται υπηρετώντας. «Οποιος από εσάς θέλει να είναι πρώτος πρέπει να γίνει δούλος όλων» (Κατά Μάρκον, ό.π.). Η «βασιλεία του Θεού» είναι άλλης τάξεως: δεν αποβλέπει στην κυριαρχία αλλά στην αδιάλειπτη αμοιβαία προσφορά.
Γιατί είναι απαραίτητη η αυτοθυσία του ηγέτη; Διότι παρέχει βιωμένο υπόδειγμα αυταπάρνησης. Οι υπόλοιποι καλούνται να τον μιμηθούν εμπράκτως: να υπερβούν τον ιδιοτελή εαυτό τους· να προσφέρουν το κάτι παραπάνω· να κάνουν μικρές ή μεγάλες θυσίες χάριν του κοινού καλού. Ετσι δημιουργείται ο ενάρετος κύκλος.
Δεν είναι απαραίτητο η θυσία να είναι ο θάνατος: το μείζον είναι η υπερ-προσφορά. Να θυσιάσει ο «πρώτος» κάτι πολύτιμο γι’ αυτόν. Στη μικροκλίμακα της ζωής, το υπόδειγμα είναι η «υπερχειλίζουσα» προσφορά των γονέων στα παιδιά, της δασκάλας στους μαθητές, του γιατρού στον άρρωστο. Ο πολιτικός ηγέτης ποτέ δεν λέει «αναλαμβάνω την ευθύνη που μου αναλογεί». Την αναλαμβάνει ολάκερη, αν θέλει να εμπεδωθεί η κοινωφελής ηθική της ευθύνης. Ηγείται διακονώντας.
Καλή Ανάσταση.
Ο κ. Χαρίδημος Κ. Τσούκας (www.htsoukas.com) είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κύπρου και ερευνητής καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Warwick. Το βιβλίο του «Leadership as Masterpiece Creation: What Business Leaders Can Learn from the Humanities about Moral Risk-Taking» (με τους C. Spinosa και M. Hancocks), κυκλοφορεί από το MIT Press.
