Η κατάσταση της δημοκρατίας στον κόσμο έγινε χειρότερη πέρυσι, σύμφωνα με τη νέα ετήσια έκθεση του Economist Intelligence Unit. Η έκθεση αξιολογεί 167 χώρες με βάση 60 επιμέρους δείκτες μοιρασμένους σε πέντε μεγάλες θεματικές ενότητες: εκλογική διαδικασία και πλουραλισμός, λειτουργία της κυβέρνησης, πολιτική συμμετοχή, δημοκρατική κουλτούρα και πολιτικές ελευθερίες. Σύμφωνα με την έκθεση, μόνο 64 χώρες στον κόσμο έχουν σήμερα «κάποιου είδους δημοκρατία», σε αυτές, δε, ζει ποσοστό λιγότερο από το μισό του παγκόσμιου πληθυσμού (45,7%). Από τις 64, μόλις 21 χαρακτηρίζονται ως «πλήρεις» δημοκρατίες και αυτές συγκεντρώνουν το 6,4% του παγκόσμιου πληθυσμού. Αν, δε, απομονώσουμε τις δέκα καλύτερες δημοκρατίες στον κόσμο σύμφωνα με την παραπάνω έκθεση, διαπιστώνουμε ότι το ποσοστό όσων έχουν την τύχη να ζουν σε μία από αυτές είναι αποκαρδιωτικά μικρό – μόλις το 1,2% του παγκόσμιου πληθυσμού!
Στην καλύτερη δεκάδα των δημοκρατιών κυριαρχούν οι ευρωπαϊκές χώρες με επτά εκπροσώπους, από τους οποίους τρεις (Δανία, Ιρλανδία, Φινλανδία) ανήκουν στη Ζώνη του Ευρώ. Και οι πέντε σκανδιναβικές χώρες βρίσκονται μέσα στη δεκάδα, ενώ μία από αυτές (Νορβηγία) κάθεται στην κορυφή της. Καμία από τις ευρωπαϊκές χώρες δεν έχει πληθυσμό πάνω από δέκα εκατομμύρια. Είναι, δε, ενδιαφέρον ότι ακόμη κι αν προσθέσουμε τους πληθυσμούς όλων των σκανδιναβικών κρατών, το σύνολό τους δεν ξεπερνά τα 27 εκατομμύρια άτομα. Από τις μη ευρωπαϊκές χώρες που βρίσκονται στη λαμπρή δεκάδα, μόνο δύο έχουν πληθυσμούς με πάνω από 25 εκατομμύρια πολίτες. Ακριβώς οι μισές από τις δέκα χώρες είναι νησιά (Αυστραλία, Ιρλανδία, Ισλανδία, Νέα Ζηλανδία, Ταϊβάν) με σχετικά μικρές πολιτισμικές διαφοροποιήσεις και κοινωνικές εντάσεις στο εσωτερικό τους. Κάτι αντίστοιχο ισχύει και για την Ελβετία που, λόγω της ουδετερότητας που έχει τηρήσει ιστορικά, αποτελεί μια νησίδα πολιτικής σταθερότητας στο μέσον της Ευρώπης. Το κοινό, λοιπόν, χαρακτηριστικό των δέκα καλύτερων δημοκρατιών στον κόσμο, σύμφωνα με τον Economist, είναι ότι αυτές εντοπίζονται σε χώρες που είτε έχουν μικρό πληθυσμό, είτε είναι νησιωτικές, είτε απλούστατα συνδυάζουν και τα δύο αυτά χαρακτηριστικά. Στα αξιοσημείωτα είναι, τέλος, ότι όλες σχεδόν οι χώρες της πρώτης δεκάδας σκοράρουν υψηλά ποσοστά στην ισότητα των φύλων καθώς φαίνεται από επιμέρους δείκτες, όπως η συμμετοχή των γυναικών στο εργατικό δυναμικό, οι αμοιβές, η φροντίδα των παιδιών και η αντιπροσώπευση σε ανώτερες θέσεις εργασίας.
Προφανώς, οι δημοκρατίες διαφέρουν δραματικά από τις μη δημοκρατικές χώρες. Η Δανία, για παράδειγμα, δεν έχει καμία σχέση με την Κίνα, ούτε η Αυστραλία με την Υεμένη. Εξίσου προφανείς, όμως, είναι και οι διαφορές ανάμεσα στις «πλήρεις» δημοκρατίες και εκείνες που η έκθεση του Economist χαρακτηρίζει ως «ελαττωματικές» δημοκρατίες. Αν η πλουραλιστική Δανία και η ολοκληρωτική Κίνα διαφέρουν ως προς το είδος των πολιτικών τους συστημάτων, άλλο τόσο διαφέρει η Δανία από τη δημοκρατική Ινδία ως προς τον βαθμό πλουραλισμού. Για να το πούμε αλλιώς, κάθε δημοκρατία είναι ξεχωριστή. Αλλά, ενώ οι «καλές» δημοκρατίες μοιάζουν μεταξύ τους, κάθε «κακή» δημοκρατία είναι κακή με τον δικό της τρόπο. Το ζήτημα είναι σημαντικό καθώς περίπου 30% του παγκόσμιου πληθυσμού ζει στις μεγαλύτερες δημοκρατίες του κόσμου, που είναι (κατά σειρά πληθυσμιακού μεγέθους) η Ινδία, η Αμερική, η Ινδονησία, η Βραζιλία και η Ιαπωνία. Από αυτές τις πέντε, μόνο η Ιαπωνία κατατάσσεται στις χώρες με πλήρη φιλελεύθερη δημοκρατία. Στις υπόλοιπες περιπτώσεις έχουμε να κάνουμε με ελαττωματικές δημοκρατίες που βρίσκονται είτε σε αδιέξοδο είτε σε οπισθοδρόμηση.
Η Ινδία μπορεί να είναι η μεγαλύτερη δημοκρατία στον κόσμο, αλλά κάτω από την ηγεσία του Ναρέντρα Μόντι, ηγέτη του ινδουιστικού εθνικιστικού κόμματος BJP, έχει μετατραπεί σε ένα αυταρχικό σύστημα που παραβιάζει συστηματικά τις πολιτικές και ατομικές ελευθερίες, ειδικά των μουσουλμάνων, που αποτελούν σχεδόν το ένα πέμπτο του πληθυσμού της χώρας. Στη Βραζιλία του λαϊκιστή Ζαΐρ Μπολσονάρο κυριαρχούν η διαφθορά και το βίαιο έγκλημα, συχνά εις βάρος δημοσιογράφων, πολιτικών ακτιβιστών, ομοφυλοφίλων και άλλων μειονοτικών κοινωνικών ομάδων. Η Ινδονησία, παρά τα εντυπωσιακά δημοκρατικά βήματα που έκανε μετά την πτώση ενός αυταρχικού καθεστώτος το 1998, σήμερα αντιμετωπίζει συστημική διαφθορά, έντονες κοινωνικές διακρίσεις και συχνά φαινόμενα κατασταλτικής βίας από το κράτος. Ισως χειρότερη είναι η περίπτωση της Αμερικής, μιας βαθιά πολωμένης χώρας με μεγάλες, σχεδόν αγεφύρωτες, διαιρέσεις στο κοινωνικό της σώμα. Το πολιτικό της σύστημα υποφέρει από τόσο πολλές στρεβλώσεις που μοιάζει αδύνατο να επιδιορθωθούν, ενώ οι φιλελεύθερες αξίες του παρελθόντος έχουν πλέον χάσει την παλιά τους αίγλη. Η ραγδαία επιδείνωση των ανισοτήτων προχωράει χέρι χέρι με την αυξανόμενη κουλτούρα βίας που κάθε τόσο εμφανίζεται σε σειρά περιστατικών, από την επαναλαμβανόμενα δολοφονική οπλοχρησία έως την πρόσφατη εισβολή του τραμπικού όχλου στο Καπιτώλιο.
Η Ελλάδα, μια σχετικά μικρή ευρωπαϊκή χώρα με ελαττωματική δημοκρατία και σοβαρή εξωτερική απειλή, βρίσκεται στο νούμερο 34 της παγκόσμιας κατάταξης δημοκρατιών.
Πάντως, το μικρό μέγεθος μπορεί να αποτελεί πλεονέκτημα σε δημοκρατίες που αισθάνονται ασφαλείς, αλλά μετατρέπεται σε μειονέκτημα όταν η εθνική ενότητα και η εθνική τους ασφάλεια απειλούνται. Δεν είναι τυχαίο ότι, με εξαίρεση την Ιρλανδία, σε όλες τις ευρωπαϊκές χώρες της πρώτης δεκάδας υπάρχουν ισχυρά ξενοφοβικά κόμματα που ζητούν τον περιορισμό της μετανάστευσης προς αυτά και, σε ορισμένες περιπτώσεις, την έξοδο από την Ευρωπαϊκή Ενωση. Εκτός από τον φόβο των μεταναστών, αρκετές μικρές δημοκρατικές χώρες απειλούνται από την επιθετικότητα γειτονικών μη δημοκρατικών χωρών. Η Φινλανδία (σε μικρότερο βαθμό και η Σουηδία) μπορεί δικαίως να υπερηφανεύεται για την ποιότητα του πολιτικού της συστήματος, αλλά η απειλή της Ρωσίας επηρεάζει καθοριστικά τόσο τις επιλογές του πολιτικού της προσωπικού όσο και τη δημοκρατική κουλτούρα της χώρας. Η Ταϊβάν, ένα νησί 24 εκατομμυρίων κατοίκων που απέχει μόλις 160 χιλιόμετρα από τις ακτές της Κίνας και έχει αναδειχθεί παγκόσμια ηγέτις στην κατασκευή προηγμένων τσιπ, είναι δικαίως υπερήφανη τόσο για τη δημοκρατία όσο και για την τεχνολογία που αναπτύσσει. Ωστόσο, εξαιτίας της αυξανόμενης αντιπαλότητας μεταξύ Κίνας και Αμερικής, θεωρείται ένα από τα πιο επικίνδυνα μέρη στον κόσμο για να ζει κανείς.
Αν τώρα αναρωτιέστε για την Ελλάδα, μια σχετικά μικρή ευρωπαϊκή χώρα με ελαττωματική δημοκρατία και σοβαρή εξωτερική απειλή, αυτή βρίσκεται στο νούμερο 34 της παγκόσμιας κατάταξης δημοκρατιών – τρεις θέσεις κάτω από την Ιταλία του τεχνοκράτη Μάριο Ντράγκι και δύο θέσεις πάνω από το δυσλειτουργικό Βέλγιο. Σε αυτή τη βαθμίδα, ας κρίνουμε πόσο ευχαριστημένοι από το παρόν και πόσο αισιόδοξοι για το μέλλον αξίζει να νιώθουμε.
* Ο κ. Τάκης Σ. Παππάς είναι πρώην καθηγητής πανεπιστημίου, σήμερα ερευνητής και συγγραφέας.