Μέχρι πρόσφατα, η Ευρώπη ήταν ένα σύνολο δημοκρατικών εθνών που, στην πλειονότητά τους, είχαν ασπαστεί τον σύγχρονο φιλελευθερισμό. Αυτά τα έθνη, μάλιστα, έδειχναν αποφασισμένα να μεταλαμπαδεύσουν το πνεύμα της δυτικής φιλελεύθερης δημοκρατίας σε γειτονικές περιοχές, όπως ο αραβικός κόσμος, η ισλαμική Τουρκία και η εθνικιστική Ρωσία. Εκτοτε υπήρξαν αρκετές δραματικές εξελίξεις. Το δημοκρατικό πείραμα στις αραβικές χώρες απέτυχε, η Τουρκία μετακινήθηκε προς ένα αυταρχικό μοντέλο διακυβέρνησης, η Ρωσία αποδείχτηκε μια βάναυση δικτατορία. Παράλληλα, η αποχώρηση της Βρετανίας αποδυνάμωσε την Ευρωπαϊκή Ενωση ενώ η περίοδος Τραμπ έδειξε καθαρά ότι η Αμερική δεν πρέπει να θεωρείται μόνιμος σύμμαχος της Ευρώπης, ούτε καν ως σταθερά φιλελεύθερη χώρα. Η Δύση αποσυσπειρώθηκε.
Σήμερα, στο πεδίο της λεγόμενης «μεγάλης» πολιτικής, η Ευρώπη αντιμετωπίζει δύο κρίσεις κολοσσιαίων διαστάσεων. Η πρώτη είναι η κρίση της δημοκρατίας, με το επίκεντρό της να βρίσκεται στα πεδία των μαχών στην Ουκρανία. Αν νικήσει η Ρωσία, τότε το δημοκρατικό στρατόπεδο θα έχει χάσει ένα από τα μέλη του. Η δεύτερη μεγάλη κρίση σχετίζεται με τη διαρκή διαμάχη ανάμεσα στον φιλελευθερισμό και στον λαϊκισμό. Το αποτέλεσμα αυτής της αντιπαλότητας θα κριθεί σε μελλοντικές εκλογικές αναμετρήσεις σε πολλές χώρες της Ευρώπης, ξεκινώντας από τις προσεχείς εκλογές που θα γίνουν στην Ουγγαρία και στη Γαλλία. Επίσης όμως σημαντικός παράγοντας θα είναι και ο βαθμός συνοχής που θα επιδείξει το φιλελεύθερο στρατόπεδο, περιορίζοντας τις «λιποταξίες» από αυτό είτε προς την κατεύθυνση του ανελεύθερου λαϊκισμού είτε προς τον πολιτικό αυταρχισμό.
Ο πόλεμος στην Ουκρανία είναι μια θλιβερή ευκαιρία για να αναλογιστούμε τη φύση και το μέγεθος των δύο μεγάλων κρίσεων που μαστίζουν την Ευρώπη, αφού πλέον όλοι οι πρωταγωνιστές του δράματος βρίσκονται επάνω στη σκηνή σε πλήρη δράση. Ας δούμε μερικούς από τους κυριότερους.
Στην αντιπαράθεση μεταξύ δημοκρατίας και αυταρχισμού πρωταγωνιστούν ο πρόεδρος της Ρωσίας Βλαντιμίρ Πούτιν και ο ομόλογός του πρόεδρος της Ουκρανίας Βολοντίμιρ Ζελένσκι.
Ο Πούτιν, ένας πρώην υπάλληλος της κρατικής υπηρεσίας πληροφοριών, διοικεί τη χώρα του από το 2000 σαν εκλεγμένος δικτάτορας, επικεφαλής ενός κλεπτοκρατικού συστήματος που λειτουργεί πέρα από κάθε κανόνα δημοκρατίας, συνταγματικής τάξης, διεθνούς δικαίου ή απλής ανθρώπινης ηθικής. Επιθυμώντας να αποκαταστήσει τη δόξα της ρωσικής αυτοκρατορίας, έστειλε ένα στρατό κατοχής για να διαμελίσει και καταστρέψει μια δημοκρατική χώρα, ενώ απειλεί την υφήλιο ότι δεν θα δίσταζε να καταφύγει ακόμη και σε πυρηνική κλιμάκωση. Μεγάλα τμήματα της Ευρώπης –ανάμεσά τους η Πολωνία, η Γεωργία, η Μολδαβία, η Φινλανδία και τα κράτη της Βαλτικής– παρακολουθούν με τρόμο την εξέλιξη του πολέμου στην Ουκρανία, ενώ ο υπόλοιπος κόσμος αγωνιά.
Ο Ζελένσκι, ένας πρώην ηθοποιός κωμικών σειρών, έχει αναδειχτεί σε ηγέτη της αντίστασης της χώρας του απέναντι σε έναν μεγαλύτερο στρατό με ανώτερη δύναμη πυρός. Ο Ουκρανός ηγέτης συμβολίζει την άρνηση του λαού του να δεχτεί την παράδοση και καθοδηγεί τον στρατό του σε έναν αμυντικό πόλεμο για εθνική επιβίωση στο όνομα της δημοκρατίας και της ανθρωπιάς. Οπως και ο Πούτιν, ο Ζελένσκι βρίσκεται μέσα σε ένα πολεμικό καταφύγιο μαζί με τους συνεργάτες του. Σε αντίθεση όμως από τον Πούτιν που φοβάται για τη ζωή του, ο Ζελένσκι δείχνει να αψηφά τον θάνατο και παραμένει στο Κίεβο εμψυχώνοντας τον λαό του και διαπραγματευόμενος με αρχηγούς κρατών και διεθνή fora μέσω διαδικτυακών συναντήσεων. Στο μεταξύ, μεγάλα τμήματα του κόσμου έχουν ανακαλύψει έναν απρόσμενο ήρωα των δημοκρατικών αξιών και του αταλάντευτου πατριωτισμού.
Η Ευρώπη αντιμετω- πίζει δύο κρίσεις κολοσσιαίων διαστάσεων. Η πρώτη είναι η κρίση της δημοκρατίας, η δεύτερη σχετίζεται με τη διαρκή διαμάχη ανάμεσα στον φιλελευθερισμό και στον λαϊκισμό.
Ενα άλλο ζευγάρι ηγετών, ο Γάλλος πρόεδρος Εμανουέλ Μακρόν και ο πρωθυπουργός της Ουγγαρίας Βίκτορ Ορμπαν, αντιπροσωπεύει τα δύο πρόσωπα της δημοκρατίας – το ένα φιλελεύθερο και το άλλο λαϊκιστικό και ανελεύθερο.
Πριν ακόμη ξεκινήσει ο πόλεμος στην Ουκρανία, ο Μακρόν, ένας μεταρρυθμιστής φιλελεύθερος με ακλόνητη πίστη στην ευρωπαϊκή ιδέα, επιδόθηκε σε μια φρενήρη διπλωματική προσπάθεια για να σταματήσει τον Πούτιν. Μπορεί να απέτυχε να αποτρέψει τον πόλεμο, αλλά κέρδισε πολλά εύσημα από τους συμπατριώτες του για την προσπάθεια. Ενώ δε, πριν από δύο μόλις χρόνια, πίστευε ότι το ΝΑΤΟ είναι εγκεφαλικά νεκρό, σήμερα βλέπει τον πόλεμο ως ευκαιρία για την εγκαθίδρυση ενός νέου συστήματος ασφαλείας για την Ευρώπη. Στις προεδρικές εκλογές που θα γίνουν σε λίγες ημέρες στη Γαλλία, ο Μακρόν εμφανίζεται σαν το μεγάλο φαβορί. Σε αυτή την περίπτωση, να αναμένουμε ότι θα διαδραματίσει ακόμη πιο ενεργό ρόλο στην αναβίωση της φιλελεύθερης δημοκρατικής πολιτικής στην Ευρώπη.
Στον αντίποδα του Μακρόν, βρίσκουμε τον Ορμπαν. Σύμβολο για τους λαϊκιστές όλου του κόσμου, διατηρεί από παλιά ιδιαίτερη προσωπική σχέση με τον Πούτιν, με τον οποίο έχει συναντηθεί επίσημα 12 φορές. Ενόψει των επερχόμενων εθνικών εκλογών (διεξάγονται την επόμενη Κυριακή) και υπό την πίεση της διεθνούς γνώμης, ο Ορμπαν καταδίκασε μεν τη ρωσική εισβολή της Μόσχας, αλλά δεν επέτρεψε την αποστολή όπλων στην Ουκρανία μέσω του εδάφους της χώρας του. Την ίδια στιγμή, τα ουγγρικά μέσα ενημέρωσης, που στην πλειονότητά τους χρηματοδοτούνται και ελέγχονται από την κυβέρνηση, παπαγαλίζουν την προπαγάνδα της Μόσχας παρουσιάζοντας την εκλεγμένη κυβέρνηση της Ουκρανίας με υποτιμητικούς όρους.
Αλλά ο πολιτικός φιλελευθερισμός δεν απειλείται μόνον από τους λαϊκιστές. Απειλείται εξίσου από φιλελεύθερους ηγέτες που δεν διστάζουν να προδώσουν τις ιδέες τους, κυρίως για να πλουτίσουν. Δείτε, για παράδειγμα, την περίπτωση του πρώην αρχηγού του γερμανικού Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος και καγκελαρίου Γκέρχαρντ Σρέντερ. Αμέσως μετά την αποχώρησή του από την καγκελαρία, το 2005, ανέλαβε επικερδείς θέσεις σε ρωσικές εταιρείες ενέργειας κι έγινε κορυφαίος λομπίστας των ρωσικών συμφερόντων. Ετσι μετατράπηκε σε έμμισθο όργανο του Πούτιν, τον οποίο μάλιστα κάποτε δεν δίστασε να αποκαλέσει «αψεγάδιαστο δημοκράτη»! Μετά την εισβολή στην Ουκρανία, αρνήθηκε να παραιτηθεί από τις θέσεις του και να διακόψει τους δεσμούς του με το επίσημο ρωσικό κράτος και την ολιγαρχία που το κυβερνά. Χωρίς αμφιβολία, η στάση πολιτικών σαν τον Σρέντερ ήταν ένας από τους λόγους για τους οποίους ο Πούτιν πίστευε πριν από την εισβολή στην Ουκρανία ότι η Δύση θα τον εξυπηρετούσε για πάντα.
* Ο κ. Τάκης Σ. Παππάς είναι επισκέπτης καθηγητής στο Central European University στη Βιέννη.