Ειπώθηκε ότι μείζονα γεγονότα, όπως η ρωσική εισβολή στην Ουκρανία, μας «διχάζουν». Αν και ο όρος δεν κυριολεκτεί, υποδεικνύει ότι η ανοχή στη ρωσική επιθετικότητα είναι μεγαλύτερη στην Ελλάδα απ’ ό,τι στην υπόλοιπη Ευρώπη. Στο ερώτημα «ποιος πιστεύετε ότι ευθύνεται κυρίως για την εισβολή στην Ουκρανία», οι δημοσκοπικές απόψεις σχεδόν ισοκατανέμονται μεταξύ: του επιτιθέμενου, του αμυνόμενου και των δύο («Τα Νέα», 24/3/2021). Με απλά λόγια, ναι φταίει ο Πούτιν, αλλά η Ουκρανία και η Δύση πήγαιναν γυρεύοντας. Αλλιώς: φταίει ο βιαστής, αλλά τα ‘θελε και αυτή.
Η στάση αυτή μας είναι οικεία. Οταν δεν εμπλέκεσαι άμεσα σε μια διαμάχη, είναι ασφαλέστερο να αποδώσεις τις ευθύνες αμφίπλευρα. Σε πιο σύνθετη γλώσσα: στο μέτρο που τα προβλήματα παράγονται διαδραστικά, δράσεις και αντιδράσεις διαμορφώνουν ένα μοτίβο κλιμάκωσης.
Αυτή η αντίληψη φαίνεται εύλογη. Τα προβλήματα δεν είναι αυτοφυή – εμπλέκουν αλληλεπιδρώντα υποκείμενα. Ωστόσο, η λογιστικού τύπου καταγραφή δράσεων-αντιδράσεων συσκοτίζει το γεγονός ότι δεν είναι όλες οι πράξεις ποιοτικώς ισοδύναμες. Αν προσβληθώ με κάτι που είπες και, σε απάντηση, σε μαχαιρώσω, οι δύο ενέργειες δεν έχουν το ίδιο ηθικό αντίκρισμα.
Η στάση μας σε ένα αποκρουστικό γεγονός (π.χ. βιασμός, φόνος, εισβολή) είναι, εν πρώτοις, ηθική. Η ηθική στάση είναι ποιοτικώς διαφορετική από την εξηγητική – η σύγχυση των δύο συνιστά νοητικό ατόπημα. Η ηθική γλώσσα καταδεικνύει τι είναι κανονιστικά μείζον για τον παρατηρητή (τι θεωρεί σωστό και λάθος). Η εξηγητική γλώσσα, συνήθως, αντιλαμβάνεται τους δρώντες ως κρίκους σε μια αιτιακή αλυσίδα – οι επιλογές τους θεωρούνται καθορισμένες· η ευθύνη των επιλογών απουσιάζει.
Η ρωσική εισβολή στην Ουκρανία είναι το ανάλογο του βιασμού. Η ηθική στάση είναι μία και μοναδική: αποτροπιασμός και καταδίκη. Οποιοδήποτε «ναι μεν αλλά» σχετικοποιεί το έγκλημα: το «ναι» καταδικάζει την πράξη, αλλά το συνοδευτικό «μεν αλλά» αποδυναμώνει την ηθική καταδίκη, καθότι πασχίζει να εξηγήσει εκ καθέδρας το φρικαλέο συμβάν.
Στην καλή του εκδοχή, ο δήθεν αμερόληπτος παρατηρητής θέλει να είναι δίκαιος, συγχέοντας, όμως, τη δικαιοσύνη με τη μέση οδό. Εκλαμβάνοντας την ευθύνη ως μετρήσιμο μέγεθος, το οποίο διαιρεί εξηγητικά διά δύο, αδικεί το θύμα. Στην κακή του εκδοχή, συμπεριφέρεται ιδιοτελώς: αρνούμενος να εκφέρει σαφή ηθική κρίση, επιδίδεται, όπως γράφει ο Ρολάν Μπαρτ, στη «μικροαστική» κριτική «ούτε ούτε». Εμφανίζεται ότι ενεργεί ηθικά, ενώ αποφεύγει την ηθική δέσμευση διά της εξηγητικής οδού. Αυταπατάται και παραπλανά.
Οταν λες ότι και η Ρωσία και η Ουκρανία ευθύνονται για τον πόλεμο, εξισώνεις τον θύτη με το θύμα. Την ίδια εξίσωση θα έκανες αν έλεγες το ίδιο για την τουρκική εισβολή στην Κύπρο.
Οταν λες, λοιπόν, ότι και η Ρωσία και η Ουκρανία ευθύνονται για τον πόλεμο, εξισώνεις τον θύτη με το θύμα. Την ίδια εξίσωση θα έκανες αν έλεγες το ίδιο για την τουρκική εισβολή στην Κύπρο. Αυτός ο τρόπος σκέψης απο-καλύπτει πώς βλέπεις τον κόσμο – αρνείσαι να μπεις στη βάσανο της δέσμευσης· η ηθική αμεροληψία σου («ούτε ούτε») σε απαλλάσσει από σκληρά διλήμματα· αρνείσαι να πάρεις θέση, για να μη βιώσεις το τρέμουλο της ανα-θεώρησης.
Πέραν της ηθικής ευθύνης, δεν πρέπει να εξηγούμε φαινόμενα όπως η διακρατική βία; Φυσικά και πρέπει, εφόσον μας ενδιαφέρει η διαυγής κατανόηση. Ενα γενικό εξηγητικό σχήμα περιλαμβάνει, μεταξύ άλλων: την κοσμοαντίληψη των δρώντων (περιλαμβανομένων των συμφερόντων τους), τα εμπόδια που τίθενται στη δράση τους και την αλληλόδρασή τους.
Το καθεστώς Πούτιν είναι αφενός απολυταρχικό, αφετέρου διέπεται από την αναβίωση του ρωσικού μεγαλοϊδεατισμού, ιδιαίτερα έναντι μιας ασθενέστερης χώρας, η οποία, στη μακρά ιστορική διάρκεια, «δεν έπρεπε να υπάρχει». Η Ουκρανία, ως νεαρή φιλελεύθερη δημοκρατία, έκανε τα πρώτα, κλυδωνιζόμενα βήματά της προς τη Δύση και ό,τι αυτή αντιπροσωπεύει. Ρωσική μεγαλοϊδεατική απολυταρχία και ουκρανική ευρωπαϊκών φιλοδοξιών δημοκρατία συγκρούονται. Οι σχετικά ήπιες κυρώσεις που επιβλήθηκαν στη Ρωσία μετά την προσάρτηση της Κριμαίας (2014), σε συνδυασμό με την αυξανόμενη ενεργειακή εξάρτηση της Ευρώπης από τη Ρωσία, μείωσαν τα πιθανά εμπόδια στην ανάληψη στρατιωτικής δράσης από τον Ρώσο δεσπότη. Τέλος, ο κακός χειρισμός της ένταξης της Ουκρανίας στο ΝΑΤΟ από τη Δύση και την ουκρανική ηγεσία (ένα ασαφές ναι) υποτίμησε ιστορικά εμπεδωμένες ρωσικές ανασφάλειες, χωρίς να παράσχει δεσμεύσεις ασφάλειας στην Ουκρανία. Αν και ουδείς είχε προβλέψει την εισβολή, οι συνθήκες εκκόλαψής της είχαν δημιουργηθεί.
Εκ των υστέρων, βεβαίως, τα πάντα μπορούν να υπαχθούν σε ένα σχήμα εξήγησης – αυτό είναι εύκολο. Το δύσκολο είναι η προδραστική σύνθεση ηθικής διαύγειας και αναλυτικής οξύνοιας από τους λήπτες αποφάσεων, στις φιλελεύθερες δημοκρατίες. Ηθική διαύγεια για να μη χάνουν τον αξιακό προσανατολισμό (αίσθηση σωστού και λάθους) και αναλυτική οξύνοια για να διαχειρίζονται τα προβλήματα αποτελεσματικά (αίσθηση πραγματικότητας, συγκυρίας και ισχύος). Είμαστε καταδικασμένοι να προσπαθούμε τη σύνθεση, να αποτυγχάνουμε και να ξαναπροσπαθούμε. Γι’ αυτό η Ιστορία είναι η ακολουθία επιτευγμάτων και καταστροφών.
* Ο κ. Χαρίδημος Κ. Τσούκας (www.htsoukas.com) είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κύπρου και ερευνητής καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Warwick.