Σύμφωνα με ένα ανέκδοτο γνωστό σε διάφορες παραλλαγές, κάποιοι συζητούν τι θα είχε αλλάξει στην ιστορία του κόσμου, αν το 1963 αντί για τον Κέννεντυ είχε δολοφονηθεί ο Χρουστσόφ. Ένα γνωστός πολιτικός δίνει την αποστομωτική απάντηση: «Μόνον ένα πράγμα είναι βέβαιο· ο Ωνάσης δεν θα είχε παντρευτεί τη χήρα του». H «εναλλακτική ιστορία» (alternate history) είναι πηγή συναρπαστικών μυθιστορημάτων, όπως το «Dominion» του Κ. Σάνσομ (2012), σύμφωνα με το οποίο τον Μάιο του 1940 πρωθυπουργός γίνεται ο Λόρδος Χάλλιφαξ και όχι ο Τσώρτσιλ και η Μεγάλη Βρετανία συνθηκολογεί, η «Συνωμοσία εναντίον της Αμερικής» του Φίλιπ Ροθ (2004) που θέλει τον φιλο-ναζί πιλότο Λίντμπεργκ να γίνεται πρόεδρος των ΗΠΑ το 1940, και η «Πλατεία Λένιν, πρώην Συντάγματος» του Δημήτρη Φύσσα (2005), που διαδραματίζεται σε μια Ελλάδα προσδεμένη στο άρμα της σταλινιστικής Σοβιετικής Ένωσης.
Η εναλλακτική ιστορία είναι ενδιαφέρουσα άσκηση του νου και για τους ιστορικούς. Τι θα είχε συμβεί αν το 1920 το λυκόσκυλο του βασιλιά Αλέξανδρου δεν τα έβαζε με τους μακάκους του κτήματος του Τατοΐου; Η εναλλακτική ιστορία μας επιτρέπει να καταλάβουμε καλύτερα τις αιτίες για τις οποίες τα πράγματα εξελίχθηκαν όπως εξελίχθηκαν. Αλλά μπορεί και να μας εμπνεύσει να φανταστούμε για το μέλλον κάτι που δεν ήταν εφικτό στο παρελθόν.
Το 1991 ο Γιέλτσιν έθεσε στο τραπέζι την προοπτική η Ρωσική Ομοσπονδία να γίνει μέλος του ΝΑΤΟ· την πρόταση επανέλαβε ο Πούτιν το 2000, υπό τον όρο ότι η χώρα του δεν θα περίμενε στην ουρά. Το ερώτημα μιας εναλλακτικής ιστορίας είναι τι θα είχε γίνει αν ο Γιέλτσιν αντί να απευθυνθεί στο ΝΑΤΟ και στον «ηγέτη του Δυτικού Κόσμου» είχε ενεργήσει σαν Ευρωπαίος. Τι θα είχε γίνει αν είχε απευθυνθεί στον Μιττεράν, τον Κολ και τον Μέιτζορ προτείνοντας τη δημιουργία μιας συμμαχίας από ευρωπαϊκές χώρες και για τα ευρωπαϊκά συμφέροντα; Ποιες θα ήταν οι επιπτώσεις για τη Μέση Ανατολή, το προσφυγικό, την ανάπτυξη της Κίνας; Μια τέτοια προοπτική ήταν εξωπραγματική τη δεκαετία του ᾿90. Οι τότε ηγέτες ήταν δέσμιοι του παρελθόντος. Οι προσλαμβάνουσες παραστάσεις τους είχαν σφραγιστεί από τον Ψυχρό Πόλεμο. Στη Δύση επικρατούσε ευφορία από την κατάρρευση των σοσιαλιστικών συστημάτων.
Είναι ανεπιθύμητο και ανέφικτο στο μέλλον αυτό που ήταν εξωπραγματικό πριν από 30 χρόνια; Ο πόλεμος στην Ουκρανία έδωσε το φιλί της ζωής στο ΝΑΤΟ και έκανε πάλι τις ΗΠΑ εγγυητή της ασφάλειας των ευρωπαϊκών χωρών. Όμως το προεδρικό σύστημα στις ΗΠΑ δεν εγγυάται συνέχεια στην εξωτερική πολιτική. Η απόσυρση των ΗΠΑ από διεθνείς υποχρεώσεις είναι πεποίθηση πολλών στο Ρεπουμπλικανικό Κόμμα, άσχετα αν οι εξελίξεις τους προσγειώνουν στην πραγματικότητα. Ο νεότερος Μπους ως υποψήφιος πρόεδρος δεν μπορούσε να δείξει στον χάρτη πού είναι το Αφγανιστάν· δυο χρόνια αργότερα διεξήγαγε πόλεμο εκεί. Η εχθρότητα του Τραμπ προς τους ευρωπαίους συμμάχους είναι δεδομένη. Την 21η Απριλίου είπε ξεκάθαρα ότι ως πρόεδρος δεν θα εκπληρώσει την υποχρέωση των ΗΠΑ να υπερασπιστούν τους συμμάχους τους, αν εκείνοι δεν αυξήσουν δραματικά τις αμυντικές τους δαπάνες. Η πιθανή επάνοδος των Ρεπουμπλικάνων στην εξουσία με το σύνθημα «πρώτα η Αμερική» θα έχει σημαντικές συνέπειες και για το ΝΑΤΟ και για την Ευρώπη. Αλλά και υπό τον Μπάιντεν οι ΗΠΑ υπέγραψαν αμυντική συνεργασία με τη Μεγάλη Βρετανία και την Αυστραλία τον Σεπτέμβριο του 2021, χωρίς διαβουλεύσεις με τους Ευρωπαίους εταίρους. Οι ΗΠΑ κοίταξαν το συμφέρον τους· οι Ευρωπαίοι διστάζουν να οραματισθούν μια εναλλακτική Ευρώπη.
Κατά τη διάρκεια ενός πολέμου αλλαγές συμμαχιών δεν γίνονται. Προετοιμάζονται όμως από ηγέτες που σκέφτονται μακροπρόθεσμα. Ο πόλεμος στην Ουκρανία θα είναι μάλλον μακροχρόνιος και η εξασθένιση της Ρωσίας σταδιακή και όχι ραγδαία. Ραγδαία φαίνεται ότι είναι η έξοδος μελών της επιστημονικής και πνευματικής ελίτ. Όταν οι ΗΠΑ εξετάζουν την ταχεία χορήγηση βίζας σε Ρώσους με ανώτερα πτυχία για να αποδυναμώσουν τη Ρωσία, οι Ευρωπαίοι μένουν αδρανείς. Τα «μυαλά» που φεύγουν σήμερα θα μπορούσαν επιστρέφοντας στη Ρωσία μετά την πτώση του καθεστώτος Πούτιν να γίνουν μια δύναμη αλλαγής προς την κατεύθυνση ενός ευρωπαϊκού όχι βορειοατλαντικού συμφώνου. Ο ίδιος ο Πούτιν είχε δηλώσει σε συνέντευξή του στον Ντέιβιντ Φροστ το 2000: «Η Ρωσία είναι κομμάτι του ευρωπαϊκού πολιτισμού. Δεν μπορώ να φανταστώ τη χώρα μου σε απομόνωση από την Ευρώπη». Μια εναλλακτική Ευρώπη δεν είναι ουτοπία.
* Ο κ. Αγγελος Χανιώτης είναι καθηγητής Αρχαίας Ιστορίας και Κλασικών Σπουδών στο Ινστιτούτο Προηγμένων Μελετών του Πρίνστον, αντεπιστέλλον μέλος της Ακαδημίας Αθηνών.