Πολλοί άνθρωποι έχουν διαμορφώσει την άποψη ότι η Ευρωπαϊκή Ενωση σαρώνεται από ένα κύμα λαϊκισμού. Εντούτοις, ο λαϊκισμός ως άρνηση των θεσμών της φιλελεύθερης δημοκρατίας ευδοκιμεί σε ορισμένες μόνο και όχι σε όλες τις χώρες της Ενωσης. Η σωστή εικόνα είναι ότι η Ε.Ε., και κατ’ επέκταση η Ευρώπη, χωρίζεται πλέον σε δύο διακριτές γεωγραφικές και πολιτικές ενότητες. Η πρώτη αποτελείται από τις χώρες στα βόρεια και δυτικά της Ενωσης, όπου ακόμη κυριαρχούν φιλελεύθερες κυβερνήσεις. Η δεύτερη ενότητα περιέχει τις νότιες και ανατολικές χώρες, όπου οι φιλελεύθεροι θεσμοί είναι αδύναμοι, ενώ ανελεύθερα λαϊκιστικά κόμματα είναι πανίσχυρα και συχνά καταλαμβάνουν στην εξουσία.
Για να κατανοήσετε καλύτερα τη νέα διαίρεση της Ευρώπης, σας καλωσορίζω στις αίθουσες διδασκαλίας στα πανεπιστήμια δύο χωρών όπου διδάσκω τακτικά ως επισκέπτης καθηγητής. Η πρώτη αίθουσα βρίσκεται στο Πανεπιστήμιο του Ελσίνκι στη Φινλανδία, ενώ η δεύτερη στο Κεντρικό Ευρωπαϊκό Πανεπιστήμιο της Βιέννης. Και στα δύο ιδρύματα διδάσκω ένα μάθημα μεταπτυχιακού επιπέδου με θέμα τον λαϊκισμό και το μέλλον της φιλελεύθερης δημοκρατίας στην Ευρώπη, κι έτσι η μέθοδος διδασκαλίας είναι η ίδια. Αυτό που διαφέρει είναι η σύνθεση των δύο φοιτητικών ομάδων. Η τάξη του Ελσίνκι απαρτίζεται από φοιτητές που προέρχονται από τις σκανδιναβικές χώρες καθώς και από χώρες της δυτικής Ευρώπης. Οι φοιτητές στη Βιέννη προέρχονται κατά κύριο λόγο από τις χώρες της κεντροανατολικής και νότιας Ευρώπης. Το ενδιαφέρον είναι ότι κάθε μία ομάδα φοιτητών χρησιμοποιεί τον όρο «λαϊκισμός» για να αναφερθεί σε εντελώς διαφορετικές μεταξύ τους πολιτικές καταστάσεις. Αυτό συμβαίνει, απλούστατα, διότι οι δύο ομάδες φοιτητών έχουν διαφορετικές βιωμένες εμπειρίες στις χώρες από τις οποίες προέρχονται.
Οι φοιτητές στο Ελσίνκι προέρχονται από χώρες με σχετική πολιτισμική ομοιογένεια, υψηλό βαθμό οικονομικής ευημερίας, εμπιστοσύνη στους θεσμούς και πίστη στην αρχή της ισότητας ενώπιον του νόμου. Οταν ακούνε τη λέξη «λαϊκισμός», ο νους τους πηγαίνει σε συντηρητικά κόμματα, κυρίως της αντιπολίτευσης, που έχουν αναπτυχθεί κατά τις τελευταίες δεκαετίες στις χώρες τους ως αντίδραση στην ευρωπαϊκή ολοκλήρωση και στο μεταναστευτικό. Οταν δε τους θυμίζω την κοινότοπη –όσο και απλοϊκή– αντίληψη ότι ο λαϊκισμός βασίζεται στη διαίρεση των κοινωνιών ανάμεσα σε «απλούς ανθρώπους» και «διεφθαρμένες ελίτ», οι μαθητές μου μοιάζουν σαστισμένοι. Οχι μόνο θεωρούν ότι η διαφθορά στις χώρες τους είναι από ανύπαρκτη έως αμελητέα, αλλά επίσης αδυνατούν να αντιληφθούν τους εαυτούς τους ως οτιδήποτε άλλο από απλούς ανθρώπους και πολίτες. Ωστόσο, τους απασχολεί η μετανάστευση, ιδίως από τον μουσουλμανικό κόσμο, και διακατέχονται από τρεις βασικούς φόβους: την αλλοίωση των παραδοσιακών κοινωνικών δεσμών, την απαξίωση των φιλελεύθερων δημοκρατικών αξιών και την αποσάθρωση των κρατών πρόνοιας που δημιούργησαν οι παππούδες και οι γονείς τους.
Η Ευρωπαϊκή Ενωση χωρίζεται πλέον σε δύο διακριτές γεωγραφικές και πολιτικές ενότητες.
Οι φοιτητές στη Βιέννη προέρχονται από λιγότερο ευτυχισμένους τόπους. Οι χώρες τους χαρακτηρίζονται από βαθιές ιστορικές διαιρέσεις, ανίσχυρες οικονομίες και ασθενικούς θεσμούς, προσωποπαγείς ηγεσίες και εκτεταμένη διαφθορά. Πρόκειται, επίσης, για χώρες που εξακολουθούν να εξάγουν προς τη δυτική και βόρεια Ευρώπη ανθρώπινο δυναμικό που αναζητά υψηλότερους μισθούς και καλύτερες συνθήκες ζωής. Αυτοί οι φοιτητές αντιστοιχούν αμέσως τον όρο «λαϊκισμός» με κόμματα που είτε έχουν καταλάβει είτε διεκδικούν την εξουσία χωρίς να πιστεύουν στους φιλελεύθερους θεσμούς, τους οποίους καταστρατηγούν, ή στην Ευρωπαϊκή Ενωση, από την οποία απλώς προσδοκούν οικονομικούς πόρους. Παρότι όλα αυτά τα κόμματα υπόσχονται να εξαλείψουν τη διαφθορά των παλαιών ελίτ, όταν έρχονται στην εξουσία δημιουργούν νέες ελίτ ακόμη πιο διεφθαρμένες από τις προηγούμενες.
Από τις διαφορετικές πολιτικές προσλήψεις που έχουν οι νεαροί Ευρωπαίοι φοιτητές μου, προκύπτει ένας νέος τρόπος για να αντιληφθούμε την Ευρωπαϊκή Ενωση. Οχι πλέον ως μια διαίρεση ανάμεσα σε Βορρά και Νότο, ούτε ανάμεσα σε Δυτική και Ανατολική Ευρώπη. Φανταστείτε, αντιθέτως, μια διαγώνια γραμμή που ξεκινά από την Ιβηρική Χερσόνησο και εκτείνεται μέχρι τις χώρες της Βαλτικής. Αν σταθείτε οπουδήποτε επάνω σε αυτήν τη γραμμή και ρίξετε μια ευρυγώνια ματιά προς τα βόρεια και δυτικά, θα αντικρίσετε περίπου μια δωδεκάδα χωρών της Ε.Ε. με ανθεκτικούς φιλελεύθερους θεσμούς, υψηλό κοινωνικό κεφάλαιο και οικονομική ευημερία. Δίχως ανελεύθερο λαϊκισμό! Εάν τώρα στρέψετε το βλέμμα προς τα νότια και ανατολικά, θα δείτε μια άλλη ομάδα χωρών με εντελώς διαφορετικά χαρακτηριστικά. Αν και ανήκουν στην Ε.Ε., οι φιλελεύθεροι θεσμοί σε αυτές τις χώρες υπονομεύονται συστηματικά, η διαφθορά και η πόλωση βρίσκονται στα ύψη, ενώ, παρά τις προόδους των τελευταίων δεκαετιών, αυτές οι χώρες παραμένουν ουραγοί σε όλους τους δείκτες ανάπτυξης. Δείτε λίγο πιο προσεκτικά αυτές τις χώρες και σίγουρα θα εντοπίσετε την κύρια αιτία της κακοτυχίας τους. Πρόκειται για χώρες όπου ανθεί ο λαϊκισμός, είτε αυτός έχει ήδη δοκιμαστεί στην εξουσία είτε αναπτύσσεται ως αντιπολίτευση με την ελπίδα να έρθει κάποτε την εξουσία.
* Ο κ. Τάκης Σ. Παππάς είναι πολιτικός επιστήμονας, συγγραφέας και ερευνητής του ΕΛΙΑΜΕΠ.