Η Ιστορία παίζει παράξενα παιχνίδια. Δείτε την Ιταλία. Aκριβώς εκατό χρόνια μετά την περίφημη «πορεία προς τη Ρώμη» του Μουσολίνι, ένα νεότερο κόμμα με ρίζες στον μεταπολεμικό φασισμό, οι λεγόμενοι Αδελφοί Ιταλοί, φαίνεται ότι θα είναι ο νικητής των ιταλικών εκλογών που θα γίνουν στις 25 Σεπτεμβρίου. Στη συνέχεια είναι σχεδόν βέβαιο ότι οι Αδελφοί θα σχηματίσουν κυβέρνηση με τα επίσης δεξιά κόμματα των Ματέο Σαλβίνι και Σίλβιο Μπερλουσκόνι. Βέβαια, η Ιταλία δεν θα γίνει ξάφνου φασιστική. Θα συνεχίσει ωστόσο να παραδέρνει σε συνθήκες πολιτικής αστάθειας, ατενίζοντας το πολιτικό της μέλλον με τεράστια αβεβαιότητα και ελάχιστη αισιοδοξία.
Η κακοδαιμονία στην Ιταλία ξεκίνησε το 1993, τη χρονιά δηλαδή που το μεταπολεμικό κομματικό και πολιτικό της σύστημα κατέρρευσαν μέσα σε κλίμα πολιτικής σήψης. Στις δεκαετίες που ακολούθησαν, η Ιταλία πειραματίστηκε με τέσσερα πολιτικά μοντέλα –τον λαϊκισμό, τη δημοψηφισματική δημοκρατία, τον ευρωσκεπτικισμό και την τεχνοκρατία–, αλλά κανένα από αυτά δεν αποδείχτηκε ικανό να τη βγάλει από το πολιτικό και οικονομικό της τέλμα.
Το πρώτο πρώτο πείραμα ήταν ο λαϊκισμός. Τον Ιανουάριο του 1994, ο μεγαλοεπιχειρηματίας Μπερλουσκόνι ίδρυσε το κόμμα Forza Italia με το οποίο κέρδισε τις εκλογές εκείνης της χρονιάς και την πρώτη του πρωθυπουργία. Ακολούθησαν ακόμη τρεις πρωθυπουργίες, στη διάρκεια των οποίων η Ιταλία είχε την ατυχία να παρακολουθήσει, εκτός από τη σκανδαλώδη ζωή του ηγέτη της, την ταχεία παρακμή των θεσμών της, όπως και την –κάπως πιο βραδεία– απώλεια του διεθνούς της κύρους. Η πολιτική καριέρα του Μπερλουσκόνι φάνηκε να τελειώνει το 2012, όταν αυτός καταδικάστηκε σε ποινή φυλάκισης για φοροδιαφυγή, αλλά ο εφτάψυχος πολιτικός κατόρθωσε να επιβιώσει, εξακολουθώντας μέχρι σήμερα να παίζει σημαντικό πολιτικό ρόλο.
Το δεύτερο πείραμα ξεκίνησε το 2009 με την εμφάνιση στην πολιτική σκηνή του κωμικού Μπέπε Γκρίλο. Αυτός ίδρυσε ένα από τα πιο αλλόκοτα κόμματα στην Ευρώπη, το Κίνημα Πέντε Αστέρων, που –δίχως να έχει σαφείς ιδεολογικούς προσδιορισμούς είτε προς τα αριστερά είτε προς τα δεξιά– έταξε ως στόχο την εγκαθίδρυση ενός είδους άμεσης δημοψηφισματικής δημοκρατίας μέσω αποφάσεων που θα λαμβάνονταν διαδικτυακά. Στις εθνικές εκλογές του 2013, ένας στους τέσσερις Ιταλούς ψήφισαν το κόμμα του Γκρίλο και το έφεραν στη δεύτερη θέση, ενώ στις εκλογές του 2018 τα Πέντε Αστέρια ήρθαν πρώτα με 31% των ψήφων. Σύμφωνα με τις δημοσκοπήσεις, στις ερχόμενες εκλογές το εκλογικό τους ποσοστό μπορεί να είναι έως και μονοψήφιο.
Η κακοδαιμονία στη χώρα ξεκίνησε το 1993, τη χρονιά που το μεταπολεμικό κομματικό και πολιτικό της σύστημα κατέρρευσαν μέσα σε κλίμα πολιτικής σήψης.
Ενα τρίτο πείραμα επιχειρήθηκε από τη Λέγκα του Βορρά, ένα κόμμα που αρχικά αναπτύχθηκε στην πλούσια βόρεια Ιταλία. Μετά το 2013, ο Σαλβίνι, που μόλις είχε αναλάβει την ηγεσία του μικρού τότε κόμματος, αποφάσισε να το στρέψει προς τον ευρωσκεπτικισμό και εναντίον της μετανάστευσης, ενώ καλλιέργησε ιδιαίτερα φιλικές σχέσεις με τον Πούτιν. Σύντομα, η Λέγκα απέκτησε δημοτικότητα και στον νότο, με αποτέλεσμα στις εκλογές του 2018 να εκτιναχθεί στην τρίτη θέση (και την πρώτη θέση στις ευρωεκλογές του 2019). Κατόπιν, η αντιευρωπαϊκή Λέγκα κλήθηκε να συμμετάσχει σε κυβέρνηση συνεργασίας, που όμως δεν επρόκειτο να επιζήσει για πολύ, αφού το καλοκαίρι του 2019 ο καιροσκόπος Σαλβίνι απέσυρε την υποστήριξή του και η κυβέρνηση κατέρρευσε.
Τέταρτο πείραμα, αν και τούτο όχι αποκλειστικά ιταλικής έμπνευσης, αποτέλεσαν οι τέσσερις τεχνοκρατικές κυβερνήσεις που είχε η Ιταλία τις τελευταίες δεκαετίες. Πρώτη ήταν η κυβέρνηση του Κάρλο Ατζέλιο Τσιάμπι, πρώην διοικητή της Τράπεζας της Ιταλίας, που ανέλαβε το 1993 εν μέσω χρηματοπιστωτικής κρίσης και σκανδάλων διαφθοράς. Ακολούθησε το 1995 η κυβέρνηση του Λαμπέρτο Ντίνι, οικονομολόγου και πρώην εκτελεστικού διευθυντή του ΔΝΤ. Το 2011, πάλι εν μέσω κρίσης, ο Ευρωπαίος πρώην επίτροπος Μάριο Μόντι κλήθηκε να εφαρμόσει μέτρα λιτότητας. Και το 2021 ο Μάριο Ντράγκι, πρώην πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας, προσπάθησε να διασώσει την Ιταλία από την κρίση που την είχαν οδηγήσει τα κόμματα.
Στις προσεχείς εκλογές η Ιταλία φαίνεται διατεθειμένη να επιχειρήσει ένα πέμπτο στη σειρά πολιτικό πείραμα, αυτή τη φορά δοκιμάζοντας τον υπερσυντηρητικό εθνικισμό. Η πρόεδρος των Αδελφών Ιταλών, Τζόρτζια Μελόνι, είναι μια δεξιά και βαθιά συντηρητική πολιτικός –ειδικά σε θέματα οικογένειας και κοινωνικών αξιών–, εχθρός της μετανάστευσης και φορέας ενός νέου ιταλικού εθνικισμού. Καταδίκασε, ωστόσο, τη ρωσική εισβολή και υπόσχεται να στείλει πολεμικό υλικό στην Ουκρανία εάν έρθει στην εξουσία. Μολονότι υπέρμαχος της Ευρωπαϊκής Ενωσης (έστω και μόνο για τους πόρους του Ταμείου Ανάκαμψης που εξασφάλισε για την Ιταλία η κυβέρνηση Ντράγκι), υποστηρίζει την ιδέα μιας «νέας» Ευρώπης που θα αποτελεί χαλαρή συνομοσπονδία εθνών, παρά ενιαίο υπερεθνικό σύνολο.
Η σύγχρονη Ιταλία αποτελεί το τελειότερο πολιτικό εργαστήριο εάν θέλουμε να κατανοήσουμε τι συμβαίνει όταν το μοντέλο της μεταπολεμικής φιλελεύθερης δημοκρατίας εγκλωβίζεται σε αδιέξοδα. Η πλούσια ιταλική εμπειρία είναι πολύτιμη για όλη την Ευρώπη. Ακόμη πολυτιμότερη είναι όμως για εμάς εδώ στην Ελλάδα.
* Ο κ. Τάκης Σ. Παππάς είναι πολιτικός επιστήμονας, συγγραφέας και ερευνητής του ΕΛΙΑΜΕΠ.