Το καλοκαίρι του 1989, μια ομάδα Αμερικανών σοβιετολόγων ρώτησε τον νεαρό λαμπρό αναλυτή και ακαδημαϊκό Ιγκόρ Μαλασένκο τι κάνει ο Γκορμπατσόφ για τη χώρα του. «Τους είπα, αποδομεί όλο το σύστημα του κομμουνιστικού καθεστώτος, τη Σοβιετική Ενωση. Μετά, με ρώτησαν για τα μελλοντικά του σχέδια και ξαφνικά δυσκολεύτηκα να απαντήσω… συνειδητοποίησα ότι όχι μόνο δεν υπήρχε κανένα σχέδιο, αλλά και ότι ο Γκορμπατσόφ δεν καταλάβαινε καν τις συνέπειες των πράξεών του… Στην πραγματικότητα, εάν ο Γκορμπατσόφ είχε προβλέψει τις συνέπειες των πράξεών του, τότε πιθανόν δεν θα τις ξεκινούσε ποτέ». (Από το βιβλίο «Η επινόηση της σύγχρονης Ρωσίας» του Αρκάντι Οστρόφσκι, εκδόσεις Επίκεντρο). Αυτό το τελευταίο δεν θα το μάθουμε ποτέ. Αν ο Ναπολέων είχε προβλέψει την κατάληξη της εκστρατείας στη Ρωσία, τότε πιθανόν δεν θα την ξεκινούσε. Κι αν ο Περικλής είχε προβλέψει τον εκφυλισμό της δημοκρατίας που οδήγησε στην ήττα της Αθήνας, τότε πιθανόν να μην είχε αποτολμήσει τις μεταρρυθμίσεις του. Το βέβαιο είναι ότι αν ο Καίσαρ είχε προβλέψει τη δολοφονία του, δεν θα είχε διασχίσει τον Ρουβίκωνα. Η ανθρώπινη Ιστορία γίνεται ολοκληρωμένο αφήγημα όταν τα γεγονότα έχουν κάνει τον κύκλο τους και τα υποκείμενα που τα έχουν προκαλέσει –άτομα και κοινωνίες– έχουν ολοκληρώσει το έργο τους. Και ο Γκορμπατσόφ υπήρξε ένα από τα σημαντικά ιστορικά υποκείμενα του 20ού αιώνα. Στα μόλις έξι χρόνια της θητείας του (1985-1991) ως επικεφαλής του ΚΚ της Σοβιετικής Ενωσης κατάφερε να μεταμορφώσει όχι μόνο τη χώρα του, αλλά και τον κόσμο του.
Δεν μπορούσε να κάνει αλλιώς; Ο Ρέιγκαν είχε ξεκινήσει τον «Πόλεμο των Αστρων», η ΕΣΣΔ δεν είχε την οικονομική δυνατότητα να παρακολουθήσει τον ανταγωνισμό και με τη ραγδαία ανάπτυξη της τεχνολογίας ο έλεγχος της πληροφορίας, το αόρατο τείχος προστασίας του συστήματος, δεν ήταν πλέον εφικτός. Ομως, ένα από τα χαρίσματα ενός μεγάλου πολιτικού είναι ότι αντιλαμβάνεται τη στιγμή που δεν μπορεί να κάνει αλλιώς και ακολουθεί τον δρόμο που του δείχνει η πραγματικότητα. Εστω και με προσωπικό κόστος. Ο Γκορμπατσόφ έχασε την εξουσία, όμως πριν τη χάσει είχε γκρεμίσει το Τείχος του Βερολίνου, είχε αποσύρει τα στρατεύματά του από το Αφγανιστάν και είχε απαλλάξει από το καθεστώς της υποτέλειας τα κράτη της Ανατολικής Ευρώπης. Κοινώς, είχε μεταμορφώσει το τοπίο του μεταπολεμικού κόσμου. Και είχε υπογράψει τη ληξιαρχική πράξη θανάτου μιας αυτοκρατορίας αιώνων. Ας προσθέσω ότι η συμμετοχή του σε διαφήμιση της Pizza Hutt και της Louis Vuitton είναι η απόδειξη ότι ο ίδιος δεν αποκόμισε υλικά οφέλη από το πολιτικό του έργο. Κάτι τόσο σπάνιο όσο και το θάρρος που απαιτείται για τόσο μεγάλες μεταρρυθμίσεις.