Από τις εθνικές εκλογές που έγιναν εφέτος στην Ευρώπη, τρία ήταν τα κόμματα από διαφορετικές χώρες που κέντρισαν περισσότερο το διεθνές ενδιαφέρον. Στη Γαλλία, το Εθνικό Μέτωπο της Μαρίν Λεπέν έλαβε στον δεύτερο γύρο των προεδρικών εκλογών που έγιναν τον Απρίλιο πάνω από 40% των ψήφων και ελπίζει να κερδίσει στην επόμενη εκλογική αναμέτρηση. Στη Σουηδία, το νεόκοπο κόμμα των Σουηδών Δημοκρατών τερμάτισε δεύτερο, έχοντας τετραπλασιάσει την εκλογική του δύναμη μέσα σε μία δεκαετία. Στην Ιταλία, όπου οι κάλπες ανοίγουν σήμερα, το επίσης νεαρό κόμμα των Αδελφών Ιταλών αναμένεται να τερματίσει πρώτο και η αρχηγός του να αναλάβει την πρωθυπουργία της χώρας.
Τα τρία αυτά κόμματα χαρακτηρίζονται απλουστευτικά «αντισυστημικά», «ακροδεξιά», «αντιδημοκρατικά», ακόμη και «νεοναζιστικά». Εντούτοις, παρότι όλα έχουν ρίζες σε νεοφασιστικά κινήματα που αναπτύχθηκαν μεταπολεμικά στις χώρες τους, κανένα τους δεν συμπεριφέρεται με αντιδημοκρατικό ή αντισυστημικό τρόπο. Για να το πω αλλιώς, κανένα από αυτά τα κόμματα δεν μοιάζει με τη δική μας Χρυσή Αυγή ή έστω με την μπρουτάλ τραμπική μετάλλαξη του αμερικανικού Ρεπουμπλικανικού Κόμματος.
Ούτε βέβαια τα τρία παραπάνω κόμματα αποτελούν μεμονωμένες ή άσχετες μεταξύ τους περιπτώσεις. Αντίθετα, αντιπροσωπεύουν μια σημαντική πολιτική τάση που άρχισε να αναπτύσσεται στην Ευρώπη προς τα τέλη του προηγούμενου αιώνα και έκτοτε βρίσκεται σε δυναμική εξέλιξη. Πρόκειται για το φαινόμενο του ευρωπαϊκού νατιβισμού (αγγλικά nativism, από το λατινικό nativus που σημαίνει «γηγενής» ή «αυτόχθονας»), ένα υπερσυντηρητικό κίνημα με κεντρικά χαρακτηριστικά τον ευρωσκεπτικισμό και την ξενοφοβία προς αλλόχθονες πληθυσμούς, ιδίως μουσουλμάνους.
Από τις πρώτες χώρες που απέκτησαν τέτοια κόμματα ήταν η Αυστρία, το Βέλγιο και η Γαλλία. Ακολούθησαν η Ολλανδία, όπου σήμερα το Κόμμα Ελευθερίας του Γκέερτ Βίλντερς συνεχίζει να κατέχει πολιτικά περίοπτη θέση, και πιο πρόσφατα η Γερμανία. Εκτός από τη Σουηδία, όλες οι άλλες σκανδιναβικές χώρες διαθέτουν ισχυρά νατιβιστικά κόμματα, ενώ επίσης υπάρχει ο κάπως ιδιαίτερος νατιβισμός της Νότιας Ευρώπης, με κύριους κομματικούς εκπροσώπους την ιταλική Λέγκα και, ίσως, το ισπανικό Vox.
Παρά τις επιμέρους διαφορές, όλα τα παραπάνω κόμματα έχουν σημαντικές ομοιότητες:
Πρώτον, όλα έχουν στον πυρήνα τους τρία αιτήματα με μεγάλη εκλογική απήχηση, καθώς αφορούν έναν ορισμένο «ευρωπαϊκό τρόπο ζωής»: την ισχυροποίηση ενός πολιτισμικά ομοιογενούς έθνους, την εξασφάλιση της κοινωνικής συνοχής και έννομης τάξης, και τη διατήρηση της οικογένειας ως βασικού κοινωνικού κυττάρου.
Στην Ευρώπη αναπτύσσεται ένα υπερσυντηρητικό κίνημα με κεντρικά χαρακτηριστικά τον ευρωσκεπτικισμό και την ξενοφοβία προς αλλόχθονες πληθυσμούς, ιδίως μουσουλμάνους.
∆εύτερον, αυτά τα κόμματα δεν επιδιώκουν να ακυρώσουν τις κατακτήσεις του κοινωνικού κράτους, ούτε να επιβάλουν καθεστώς ανελευθερίας στις χώρες τους. Αν και βαθιά συντηρητικά, τα νατιβιστικά κόμματα παραμένουν πιστά στις αρχές της φιλελεύθερης δημοκρατίας, «αρκεί από αυτήν να αποκλείονται οι ξένοι»!
Τρίτον, στην πλειοψηφία τους τα νατιβιστικά κόμματα διαθέτουν νεανικές ηγεσίες που μπορούν να απευθύνονται με άνεση σε νεαρά εκλογικά ακροατήρια.
Τέταρτον, αυτά τα κόμματα όλο και συχνότερα είναι σε θέση να συμμετέχουν σε κυβερνήσεις συνεργασίας με τα παραδοσιακά κόμματα. Στην Αυστρία, το Κόμμα Ελευθερίας, επίσης με ρίζες στον ναζισμό, έχει συγκυβερνήσει τρεις φορές με την Κεντροδεξιά. Τα σκανδιναβικά νατιβιστικά κόμματα είτε έχουν συμμετάσχει σε κυβερνήσεις συνεργασίας (Νορβηγία και Φινλανδία) είτε έχουν προσφέρει υποστήριξη σε κυβερνήσεις μειοψηφίας (Δανία) με αντάλλαγμα την ψήφιση νόμων με αντιμεταναστευτικό και, ενίοτε, αντιευρωπαϊκό περιεχόμενο. Στην Ιταλία, η Λέγκα αποτέλεσε μέρος της κυβέρνησης που προέκυψε από τις εκλογές του 2018 και ο αρχηγός της Ματέο Σαλβίνι υπήρξε αναπληρωτής πρωθυπουργός – ένα σενάριο που μπορεί να επαναληφθεί σύντομα.
Τι μπορεί να συμβεί στο μέλλον εφόσον τα νατιβιστικά κόμματα της Ευρώπης συνεχίσουν να ελκύουν ψηφοφόρους; Η απάντηση έχει ήδη δοθεί στην Αυστρία, τη χώρα δηλαδή με την πλουσιότερη έως τώρα εμπειρία κυβερνώντος νατιβισμού.
Στις εκλογές του 1999, το Κόμμα Ελευθερίας με αρχηγό τον πενηντάρη τότε Γκέοργκ Χάιντερ ξάφνιασε τον κόσμο κερδίζοντας τη δεύτερη θέση με μικρή διαφορά από το (κεντροδεξιό) Λαϊκό Κόμμα Αυστρίας που ήρθε τρίτο. Οταν τα δύο αυτά κόμματα σχημάτισαν κυβέρνηση συνεργασίας, οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις διέκοψαν τις διπλωματικές σχέσεις με την αυστριακή κυβέρνηση. Σύντομα όμως αντιλήφθηκαν ότι οι κυρώσεις δεν έφεραν αποτέλεσμα κι έτσι ανακλήθηκαν. Στα χρόνια που ακολούθησαν, το Κόμμα Ελευθερίας συμμετείχε σε δύο ακόμη κυβερνήσεις. Σήμερα βρίσκεται στην αντιπολίτευση (στις εκλογές του 2019 κέρδισε το 16,2% των ψήφων) έχοντας μετριάσει σημαντικά τις πολιτικές του θέσεις, πολλές από τις οποίες έχουν πλέον υιοθετηθεί από τα μεγάλα παραδοσιακά κόμματα, ιδίως εκείνες που αφορούν το μεταναστευτικό. Με τον καιρό, το άλλοτε «νεοναζιστικό» και «ακροδεξιό» κόμμα του Χάιντερ μεταμορφώθηκε σε ένα απολύτως συστημικό κόμμα που νομιμοποιείται να κυβερνά τη χώρα του χωρίς να κινδυνεύει η δημοκρατία. Ενδέχεται σήμερα η Ιταλία και η Σουηδία, αύριο ίσως και η Γαλλία, να ακολουθήσουν τον ίδιο δρόμο. Το ερώτημα είναι κατά πόσο θα μπορέσουν τα παραδοσιακά κόμματα της Ευρώπης να βρουν τρόπους αντίδρασης στο νέο πολιτικό σκηνικό που διαμορφώνεται στην ήπειρο.
* Ο κ. Τάκης Σ. Παππάς είναι πολιτικός επιστήμονας, συγγραφέας και ερευνητής του ΕΛΙΑΜΕΠ.