Υπήρξε μια εποχή, όχι πολύ παλιά, που, έστω στιγμιαία, πιστέψαμε στον ιστορικό θρίαμβο της φιλελεύθερης δημοκρατικής Δύσης απέναντι σε έναν άλλο κόσμο που τον αποτελούσαν μη δημοκρατικές, μη φιλελεύθερες και μη δυτικές κοινωνίες. Λάθος! Πλέον διαπιστώνουμε, όχι δίχως μια γερή δόση φόβου, την αύξηση του αριθμού των χωρών που κυβερνώνται από αυταρχικά καθεστώτα, την αποδυνάμωση των αρχών του φιλελευθερισμού ακόμη και σε χώρες με σημαντική παράδοση σε αυτόν, καθώς και την ολοένα και πιο φανερή τάση ισχυρών μη δυτικών χωρών να συμμαχούν μεταξύ τους με διάφορους τρόπους ενάντια στον δυτικό κόσμο.
Σύμφωνα με πρόσφατα στοιχεία του V-Dem, ενός ακαδημαϊκού ινστιτούτου που παρακολουθεί διαχρονικά την εξέλιξη της δημοκρατίας παγκοσμίως, ο αριθμός των χωρών στις οποίες σήμερα διεξάγονται ελεύθερες εκλογές έχει υποχωρήσει στα επίπεδα που βρισκόταν το 1989. Αντίθετα, ο αριθμός των αυταρχικών καθεστώτων (εκείνα, δηλαδή, στα οποία είτε δεν γίνονται εκλογές είτε, όταν γίνονται, αυτές έχουν προκαθορισμένο αποτέλεσμα) αυξάνεται συνεχώς. Υπολογίζεται ότι το 70% του παγκόσμιου πληθυσμού σήμερα ζει σε τέτοια μη δημοκρατικά καθεστώτα.
Αποκαρδιωτική είναι και η εικόνα στο εσωτερικό πολλών δημοκρατικών χωρών, στις οποίες οι εκλογές είναι μεν ελεύθερες, αλλά όχι και έντιμες, αφού παραβιάζουν τις φιλελεύθερες αρχές του κράτους δικαίου και της ισονομίας. Σύμφωνα πάλι με τα στοιχεία του V-Dem, ο αριθμός των φιλελεύθερων δημοκρατιών έχει μειωθεί από 42 που ήταν το 2012 σε μόλις 34 χώρες σήμερα, στις οποίες ζει μόνο το 13% του παγκόσμιου πληθυσμού. Αντίθετα, ανάμεσα στις μη φιλελεύθερες δημοκρατίες βρίσκονται σημαντικές χώρες που χαρακτηρίζονται από διάφορες μορφές ανελευθερίας – λαϊκισμό (όπως η Βραζιλία, αλλά και η Αμερική στην οποία θα επανέλθουμε), θρησκευτική μισαλλοδοξία (όπως η Ινδία), ανόθευτο αυταρχισμό (όπως το Πακιστάν).
Υπάρχει, τέλος, το όλο και βαθύτερο γεωπολιτικό ρήγμα που έχει ανοίξει ανάμεσα στον δημοκρατικό δυτικό και τον αυταρχικό μη δυτικό κόσμο, το οποίο μάλιστα ορίζεται γεωγραφικά από πραγματικές (Ουκρανία) ή δυνητικές (Ταϊβάν, Αιγαίο) ζώνες πολεμικών συγκρούσεων. Oπως δείχνει η περίπτωση της Ουκρανίας, συγκροτούνται –και συγκρούονται– δύο παγκόσμια στρατόπεδα, το ένα αποτελούμενο κυρίως από φιλελεύθερες δημοκρατίες και το άλλο από μη δημοκρατικά καθεστώτα (τύπου Ρωσίας ή Ιράν). Με ποιο στρατόπεδο θα συμμαχήσουν όμως στο μέλλον πολλές από τις μη δυτικές ανελεύθερες δημοκρατίες (Τουρκία, Βραζιλία, Ινδία, Νότια Αφρική) που, αρνούμενες να πάρουν σαφή θέση κατά του Κρεμλίνου, συνεχίζουν τις εμπορικές συναλλαγές μαζί του αγνοώντας τις δυτικές κυρώσεις;
Η Αμερική παρουσιάζει σημαντικό έλλειμμα δημοκρατίας και δείχνει να έχει χάσει το ένστικτο της υπερδύναμης.
Ασφαλώς κανείς δεν γνωρίζει πώς και προς ποια κατεύθυνση θα κινηθούν τα πράγματα στο μέλλον. Ωστόσο, ανάμεσα σε όλους τους παράγοντες που θα κρίνουν τις μελλοντικές εξελίξεις, κανείς δεν θα είναι τόσο καθοριστικός όσο ο ρόλος που θα παίξει (ή δεν θα παίξει) η Αμερική. Εδώ όμως υπάρχει ένα διπλό πρόβλημα. Η χώρα που μέχρι πρόσφατα αποτελούσε υπόδειγμα για τη δημοκρατική φιλελεύθερη Δύση, παρουσιάζει σημαντικό έλλειμμα δημοκρατίας καθώς και μια προτίμηση προς όλο και λιγότερο φιλελεύθερες αντιλήψεις. Επίσης όμως δείχνει να έχει χάσει το ένστικτο της υπερδύναμης καθώς και την παλαιά ανεπιφύλακτη προθυμία της να ηγείται της δυτικής δημοκρατικής συμμαχίας.
Το πολιτικό σύστημα της Αμερικής βασίζεται και λειτουργεί στη βάση θεσμών που είναι αναχρονιστικοί, ουσιαστικά αντιδημοκρατικοί και ανελεύθεροι. Ο πρόεδρος της χώρας, για παράδειγμα, δεν εκλέγεται απευθείας από τους εκλογείς, αλλά από το περίφημο Σώμα των Εκλεκτόρων, το οποίο δύο φορές στην πρόσφατη Ιστορία ανέτρεψε την εκφρασμένη λαϊκή πλειοψηφία. Ο θεσμός της αντιπροσώπευσης κάθε πολιτείας στη Γερουσία με τον ίδιο αριθμό (δύο) γερουσιαστών παραβιάζει τον δημοκρατικό κανόνα της ίσης ψήφου, αφού οι αντιπρόσωποι από πολιτείες λίγων εκατοντάδων χιλιάδων κατοίκων έχουν το ίδιο βάρος με τους αντιπροσώπους της Καλιφόρνιας των 40 εκατομμυρίων κατοίκων. Οι συχνές μετακινήσεις των γεωγραφικών ορίων των εκλογικών περιφερειών (το γνωστό gerrymandering) οδηγούν στη χειραγώγηση του εκλογικού αποτελέσματος. Το δε Ανώτατο Δικαστήριο αποτελεί σήμερα έναν από τους πιο ανελεύθερους θεσμούς της χώρας. Η πρόσφατη δραματική κατάργηση του δικαιώματος των γυναικών στην άμβλωση δεν ήταν το μόνο παράδειγμα οπισθοδρόμησης προς ένα σκοτεινό παρελθόν. Aλλες αποφάσεις του δικαστηρίου για τις θρησκευτικές ελευθερίες, την κλιματική αλλαγή και την οπλοκατοχή δεν κάνουν τίποτε άλλο από το να εντείνουν την πόλωση σε μια κοινωνία που μοιάζει να βρίσκεται στα πρόθυρα εμφύλιας σύγκρουσης.
Ως προς την προθυμία της Αμερικής να διατηρήσει τον ρόλο του παγκόσμιου ηγέτη της δημοκρατικής Δύσης είναι αλήθεια ότι, αντίθετα από τον προκάτοχό του, ο σημερινός πρόεδρος προσπαθεί να αποκαταστήσει τις παλιές συμμαχίες για «μια κοινή αντιμετώπιση του αυταρχισμού, τις αυξανόμενες φιλοδοξίες της Κίνας και την αποφασιστικότητα της Ρωσίας να βλάψει τη δημοκρατία». Αλλά είναι επίσης αλήθεια ότι ο πρόεδρος Μπάιντεν είναι ένας αδύναμος πρόεδρος και η θέση του επισφαλής. Οι ενδιάμεσες εκλογές που διεξάγονται σε λίγες μέρες στην Αμερική θα είναι σημαντικές. Oχι μόνο για την Αμερική, αλλά και για ολόκληρο τον δυτικό δημοκρατικό κόσμο.
* Ο κ. Τάκης Σ. Παππάς είναι πολιτικός επιστήμονας, ερευνητής του ΕΛΙΑΜΕΠ και ερευνητικός εταίρος στο Elliott School of International Affairs στην Ουάσιγκτον.