Δεν χρειαζόταν ο σάλος και η κοινωνική κατακραυγή που ξεσήκωσε το πρόσφατο σκάνδαλο διαφθοράς με πρωταγωνιστές την εκλεγμένη Καϊλή και τους λοιπούς ενεχόμενους για να διαπιστώσουμε την πολιτική απαξίωση των πολιτικών ελίτ στην Ευρώπη. Αυτή η απαξίωση, άλλωστε, είναι και ο βασικότερος λόγος της γενικής ανόδου του λαϊκισμού σε πολλές χώρες. Κι όταν οι μάζες στρέφονται εναντίον τους, οι κατεστημένες πολιτικές ελίτ έχουν κάθε λόγο να τρέμουν.
Ακόμη και η ίδια η γαλλική (με λατινική ρίζα) καταγωγή της λέξης «ελίτ» που χρησιμοποιείται για να χαρακτηρίσει τις εκλεγμένες ηγεσίες κουβαλάει κάτι που απωθεί τον κόσμο. Σύμφωνα με τα λεξικά, στις ελίτ ανήκουν εκείνοι οι άνθρωποι που θεωρούνται καλύτεροι, πλουσιότεροι και ισχυρότεροι μέσα στην κοινωνία τους. Oπως ήδη από τη δεκαετία του ’50 έχει δείξει ο Αμερικανός κοινωνιολόγος C. Wright Mills, τα μέλη των ελίτ έχουν δικούς τους κώδικες επικοινωνίας, συνεργάζονται επαγγελματικά, παντρεύονται μεταξύ τους και σκέφτονται με παρόμοιους τρόπους.
Η έμφυτη αντιπάθεια που έχουν οι μάζες προς τις ελίτ προέρχεται από τον φόβο των πρώτων ότι οι δεύτεροι θα χρησιμοποιήσουν τα προνόμια που έχουν για δικό τους αδικαιολόγητο πλουτισμό εις βάρος των απλών ανθρώπων και του δημοσίου συμφέροντος. Δεν έχουν άδικο, αφού πίσω από τις μεγάλες κρίσεις που συνταράζουν την εποχή μας βρίσκονται επώνυμες οικονομικές και πολιτικές ελίτ με έφεση στη διαφθορά. Μόνο που δεν είναι πάντα έτσι και –ακόμη σημαντικότερο– δεν μπορεί να είναι πάντα έτσι. Γιατί; Διότι, απλούστατα, οι λαοί χρειάζονται ισχυρές και ικανές ελίτ για να τους κυβερνήσουν, ιδίως σε περιόδους μεγάλων κρίσεων.
Τον Ιανουάριο του 1919 στην ηττημένη Γερμανία, που ήδη βρισκόταν σε πυρετώδη επαναστατική ατμόσφαιρα, ο Μαξ Βέμπερ έδωσε μία από τις σημαντικότερες διαλέξεις που έχουν δοθεί ποτέ, με τίτλο «Η πολιτική ως επάγγελμα». Μέσα σε ένα βιβλιοπωλείο του Μονάχου, εμπρός σε ένα ακροατήριο φοιτητών, ο Βέμπερ εξήγησε ότι η δουλειά των πολιτικών ελίτ πρέπει να χαρακτηρίζεται από τρεις ιδιότητες: όραμα, ευθύνη και μέτρο. Ο ίδιος ήταν ιδιαίτερα επικριτικός προς τους πολιτικούς ηγέτες με άκαμπτες ιδεολογικές αρχές και την ηθική πεποίθηση ότι μόνον αυτοί κάνουν το σωστό (κι έτσι δεν φταίνε ποτέ), ενώ οι αντίπαλοί τους είναι σε όλα λάθος. Η συμπάθειά του ήταν, αντιθέτως, προς ρεαλιστές πολιτικούς που ήταν διατεθειμένοι για συμβιβασμούς προκειμένου να πετύχουν τους πολιτικούς τους στόχους αλλά και έτοιμοι να αναλάβουν τις ευθύνες για τις πράξεις τους.
Αν ζούσε σήμερα ο Βέμπερ, τα καμώματα της Καϊλή και άλλων εκλεγμένων πολιτικών με αδυναμία στη διαφθορά δεν θα τον εξέπλητταν. Σίγουρα θα τον έκαναν απαισιόδοξο για το πολιτικό μέλλον της σημερινής Ευρώπης, όπως ο ίδιος ήταν για το μέλλον της σύγχρονής του Γερμανίας. Επίσης θα μας θύμιζε, όμως, ότι υπάρχουν και καλές πολιτικές ηγεσίες. Ισως, δε, να έφερνε ως παράδειγμα τέτοιων ελίτ τους ιδρυτές της Ευρωπαϊκής Ενωσης.
Η ιδέα μιας ενωμένης και δημοκρατικής Ευρώπης γεννήθηκε στο μυαλό μιας μικρής πολιτικής ελίτ που τη χαρακτήριζαν το όραμα της ενοποίησης και ο πολιτικός ρεαλισμός.
Πράγματι, η ιδέα μιας ενωμένης και δημοκρατικής Ευρώπης γεννήθηκε στο μυαλό μιας μικρής πολιτικής ελίτ που τη χαρακτήριζαν το όραμα της ενοποίησης, η πίστη στις δυνατότητές τους και ο πολιτικός ρεαλισμός. Εκείνη η χούφτα των πολιτικών εργολάβων ξεκίνησε να χτίζει τη νέα Ευρώπη από πάνω προς τα κάτω με μοναδικό της γνώμονα την υλοποίηση μιας μεγάλης ιδέας και βασικό εργαλείο την πολιτική συνεργασία. Ο λόγος που εξηγεί την επιτυχία τους βρίσκεται ακριβώς στο γεγονός ότι αποτέλεσαν μια μικρή διεθνή ελίτ, τα μέλη της οποίας διέθεταν κοινά κοινωνικά, πολιτικά και διανοητικά χαρακτηριστικά. Ολοι τους ήταν αστοί, κομματικά συντηρητικοί, πολιτικά προοδευτικοί, με σημαντική παιδεία και ένα φιλόδοξο πολιτικό και οικονομικό όραμα.
Ο Γάλλος πρόεδρος Ντε Γκωλ και ο καγκελάριος της Δυτικής Γερμανίας Αντενάουερ ήταν αστοί με ορθολογικές αξίες. Ο Ιταλός πρωθυπουργός Ντε Γκάσπερι, αντιφασίστας και μαχητικός χριστιανοδημοκράτης, προερχόταν από μεσοαστική οικογένεια και είχε σπουδάσει στην αυτοκρατορική Βιέννη. Οι πολιτικοί συνεργάστηκαν με μια αξιόλογη τεχνοκρατική ελίτ. Ανάμεσά τους ο Ζαν Μονέ, θιασώτης του κρατικού οικονομικού σχεδιασμού, προερχόταν από μια πλούσια οικογένεια εμπόρων μπράντι. Ο Ρομπέρ Σουμάν, ένας άλλος από τους συνιδρυτές της σημερινής Ε.Ε., ήταν ένας άξιος τεχνοκράτης όσο και μεθοδικός μελετητής της Βίβλου. Οι πολιτικές ελίτ που έχτισαν την Ευρώπη με υπευθυνότητα είχαν μεταξύ τους στενές διαπροσωπικές σχέσεις βασισμένες στην αμοιβαία εμπιστοσύνη. Είναι χαρακτηριστικό ότι η Συνθήκη των Παρισίων, με την οποία ιδρύθηκε η Ευρωπαϊκή Κοινότητα Ανθρακα και Χάλυβα, υπογράφηκε από όλους σε ένα κοινό κομμάτι χαρτί.
Η δημοκρατία προϋποθέτει την κυριαρχία των εκλεγμένων ελίτ επάνω στις κοινωνίες. Μόνο που, όπως εξηγούσε ο Βέμπερ, υπάρχουν δύο ειδών πολιτικές ελίτ – οι υπεύθυνες και οι ανεύθυνες. Πάνω από έναν αιώνα αργότερα, η επιλογή που κάνουν οι ψηφοφόροι ανάμεσα στα δύο είδη παραμένει το μεγαλύτερο στοίχημα της δημοκρατίας.
* Ο κ. Τάκης Σ. Παππάς είναι πολιτικός επιστήμονας, ερευνητής του ΕΛΙΑΜΕΠ και ερευνητικός εταίρος στο Elliott School of International Affairs στην Ουάσιγκτον.