Οι αλλαγές επέρχονται με διαφορετικούς τρόπους. Σταδιακά, στον μακρό ορίζοντα. Ή ξαφνικά, με γεγονότα που ενίοτε αποκαλούμε «ιστορικά». Ή καρκινοβατώντας και παλινδρομώντας, άλλοτε σε πολυδεκαετείς κύκλους, άλλοτε με μπρος-πίσω, που σε βάθος χρόνου αθροίζονται σε σημαντική μετατόπιση. Επέρχονται οι αλλαγές ορατά ή αδιόρατα, ενίοτε σε αντίθετες κατευθύνσεις. Η είσοδος του 2023 προσφέρει ευκαιρία αποτίμησης των εξελισσόμενων αλλαγών.
Μια μετακίνηση στοιβάδων προς αντίθετες κατευθύνσεις είναι για την Ευρώπη ο πόλεμος στην Ουκρανία. Οι επιφανειακές στοιβάδες κινήθηκαν προς ενδυνάμωση της Ευρώπης: άμεσες οι αποφάσεις, ταχεία η ενεργειακή απεξάρτηση από τη Ρωσία, ουσιαστική η βοήθεια στην Ουκρανία, ενότητα Ευρώπης και Δύσης στις εκτεταμένες κυρώσεις, γενναίες αποφάσεις αξιακής συνέπειας για τη δικαιοκρατούμενη δημοκρατική Ευρώπη ενάντια στη βαρβαρότητα της παράνομης εισβολής. Ομως, οι βαθύτερες στοιβάδες κινούνται στην αντίθετη κατεύθυνση, αποδυνάμωσης και διαίρεσης της Ευρωπαϊκής Ενωσης: σύγκρουση διαρκείας στην ανατολική της γειτονία, που η Ε.Ε. δεν κατάφερε να αποτρέψει, με δυσθεώρητο κόστος για την Ευρώπη, με εσωτερικές διαιρέσεις που θα ενταθούν, με μετατόπιση ισχύος προς τα ΒΑ κράτη της Ε.Ε. και αποδυνάμωση του γαλλογερμανικού κέντρου, χωρίς το οποίο δεν νοείται ευρωπαϊκή ενοποίηση. Το Βίλνιους ή το Ταλίν απέχουν περισσότερο από το Βερολίνο και το Παρίσι από ό,τι από τη Ουάσιγκτον. (Βλ. «Προβλέψεις του ΕΛΙΑΜΕΠ για το 2023»).
Παρόμοια όμως η πορεία και για τις ΗΠΑ. Οι επιφανειακές στοιβάδες κινούνται ευνοϊκά: η Ρωσία, παγιδευμένη σε πόλεμο χωρίς τέλος, με ορατή την οικονομική και στρατιωτική αποδυνάμωσή της, η Δύση ενωμένη υπό τις ΗΠΑ, η Ε.Ε. ευθυγραμμισμένη με το ΝΑΤΟ, που κερδίζει δύο νέα μέλη, οι αμερικανικές εταιρείες ενέργειας κερδισμένες. Ομως –ειρωνεία της Ιστορίας– οι βαθύτερες στοιβάδες κινούνται αντίθετα: οι κυρώσεις στέλνουν τη Ρωσία ως junior εταίρο στην αγκαλιά της Κίνας, ενεργοποιούν τον συντονισμό αυταρχικών καθεστώτων και μεσαίων δυνάμεων (BRICS+), που κατηγορούν τη Δύση για υποκρισία και διατάραξη του παγκόσμιου εμπορίου εις βάρος του αναπτυσσόμενου κόσμου. Προχωρούν σε απεξάρτηση από τη Δύση, ανοίγοντας έδαφος στην Κίνα να διευρύνει την επιρροή της. Σειρά χωρών αυτονομούνται στρατηγικά, ακόμη κι αν τύποις αποτελούν σύμμαχο της Δύσης. Η Τουρκία του Ερντογάν εκμεταλλεύεται τη γεωπολιτική της αναβάθμιση λόγω πολέμου στην Ουκρανία για να αποκλίνει επιδεικτικά σε σειρά ζητημάτων. Η Σαουδική Αραβία αύξησε τις τιμές πετρελαίου αψηφώντας τον Μπάιντεν και τον Δεκέμβριο συναντήθηκε με τον Κινέζο ηγέτη, προανάκρουσμα στενής ενεργειακής συνεργασίας Κόλπου – Κίνας. Οι δυτικές κυρώσεις απομακρύνουν τους BRICS από το δολάριο – οι συναλλαγές τους στο πετρέλαιο περνάνε σε κινεζικό νόμισμα («πετρογουάν» αντί «πετροδολαρίου»). Η απομείωση του παγκόσμιου μεριδίου του δολαρίου μειώνει την αμερικανική ισχύ – και δεν φαίνεται το ευρώ να καλύπτει μέρος του κενού. Είναι αυτός ο κατακερματισμός μακροπρόθεσμα προς όφελος της Δύσης; Πολύ αμφιβάλλω.
Είναι πραγματικά προς όφελος των ΗΠΑ η διάρρηξη της παγκοσμιοποίησης (των φθηνών αγαθών και υψηλών ανισοτήτων – για τις οποίες όμως ευθύνονταν δημοσιονομικές επιλογές των κυβερνήσεων) και ένας Ψυχρός Πόλεμος με την Κίνα (ακόμη κι αν ενώνει διακομματικά την Αμερική); Είναι, ακόμη περισσότερο, προς όφελος της Ευρώπης; Δεν νομίζω. Οι ψυχροί πόλεμοι έχουν τη διαβολεμένη τάση να ανεβάζουν ανεξέλεγκτα θερμοκρασία, όταν η αντιπαράθεση κλιμακώνεται σε αυτοεκπληρούμενη προφητεία.
Τόσο στην Ευρώπη όσο και στις Ηνωμένες Πολιτείες υπάρχει μια μετακίνηση στοιβάδων προς αντίθετες κατευθύνσεις.
Και οι ορατές μετατοπίσεις; Περνάμε από ένα δυσλειτουργικό διεθνές σύστημα σε μια πιο άναρχη, χομπσιανή παγκόσμια κατάσταση, που διέπεται από τον ανταγωνισμό των μεγάλων δυνάμεων, την αδρανοποίηση διεθνών οργανισμών. Τι νόημα έχει η λειτουργία του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ όταν ένα μόνιμο μέλος έχει εισβάλει παράνομα σε ένα άλλο κράτος; Τι νόημα έχει το παγκόσμιο εμπόριο όταν το δευτεροβάθμιο δικαστήριο του ΠΟΕ δεν λειτουργεί;
Σωρευτικά εις βάρος του παγκόσμιου Νότου θα εξελίσσεται το 2023: ισχυρό δολάριο και αυξημένα επιτόκια οδηγούν σε κρίση χρέους τον αναπτυσσόμενο κόσμο, το κόστος ενέργειας και τροφίμων σε επισιτιστικές κρίσεις και κοινωνικές εκρήξεις, σε χώρες εκτεθειμένες σε εμφύλιες συγκρούσεις και στην κλιματική αλλαγή.
Μακροχρόνια, σιωπηρή, διαβρωτική, η δημογραφική γήρανση και συρρίκνωση του πληθυσμού της Ελλάδας επείγει να αντιμετωπιστεί. Καλή χρονιά!
* Ο κ. Γιώργος Παγουλάτος είναι καθηγητής στο Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών, γενικός διευθυντής του ΕΛΙΑΜΕΠ.