Ενα φάντασμα πλανάται πάνω από την Ευρώπη: το φάντασμα της κλιμάκωσης του πολέμου. Η αμφιταλάντευση της γερμανικής ηγεσίας στην αποστολή επιθετικών αρμάτων Leopard προς ενίσχυση του ουκρανικού στρατού δεν είναι απλώς μια στάθμιση εντυπώσεων, επιπτώσεων, επιχειρησιακών ρίσκων. Να μην είναι μόνη της η Γερμανία στην αποστολή βαρέων αρμάτων, να μη χρησιμοποιηθούν επιθετικά εναντίον της Ρωσίας, να μη διαρρήξουν κάθε γέφυρα μεταπολεμικής συνεννόησης, να μην ανασύρουν στερεότυπα ’40, να μην οδηγήσουν σε επέκταση του πολέμου.
Εντέλει η απόφαση ελήφθη, σε συντονισμό με τις ΗΠΑ. Αλλά το ζήτημα συνοψίζει μια κρίση υπαρξιακή για την Ευρώπη, και όχι μόνο για τη Γερμανία. Η ταχεία ροή των γεγονότων συγκαλύπτει το βάθος των συντελούμενων ανακατατάξεων. Μία μετά την άλλη, οι αρχικές κόκκινες γραμμές υποχωρούν. Επόμενος σταθμός μετά τα τανκς, η αποστολή μαχητικών αεροπλάνων. Ποιο είναι το σημείο μετά το οποίο η αναγκαία δυτική υποστήριξη στην άμυνα της Ουκρανίας μετατρέπεται σε δυτική εμπλοκή σε πόλεμο εναντίον της Ρωσίας;
Δεν είναι απλώς μία ακόμη πράξη στην, κατά Κράστεφ, αναμέτρηση της «παράταξης της δικαιοσύνης» (υπεράσπιση της Ουκρανίας στο δικαίωμα της νόμιμης άμυνας) απέναντι στην «παράταξη της ειρήνης» (προτεραιότητα αποτροπής της κλιμάκωσης). Στην αναμέτρηση αυτή, η παράταξη της δικαιοσύνης επικράτησε όχι μόνο γιατί κυριάρχησε στο ηθικό επιχείρημα, αλλά διότι οικειοποιήθηκε υπέρ της το επιχείρημα της ειρήνης, ως ανέφικτης χωρίς ήττα της Ρωσίας στην Ουκρανία. Ομως η κλιμάκωση του πολέμου μετατοπίζει τη στάθμιση από τη σφαίρα των αξιών στο ρεαλιστικό πεδίο των επιπτώσεων.
Η συγκυρία υποχρεώνει την Ε.Ε. να αναμετρηθεί με την ιστορική ταυτότητά της. Η Ε.Ε. θεμελιώθηκε ως εγχείρημα εξασφάλισης της ειρήνης στην Ευρώπη – ανάσχεσης της μεταναζιστικής Γερμανίας, με ενσωμάτωσή της σε δομές κοινού συμφέροντος και αλληλεξάρτησης. Συγκροτησιακό δόγμα όχι μόνο της μεταπολεμικής Γερμανίας αλλά της ίδιας της Ε.Ε. είναι η επιστράτευση της πολυμερούς συνεργασίας για την αποτροπή του πολέμου.
Για καμία άλλη χώρα δεν είναι το δίλημμα αυτό τόσο διαπεραστικό όσο για τη Γερμανία. Καμία άλλη χώρα δεν κατέστησε την Ευρώπη συστατικό στοιχείο εθνικής της ταυτότητας όσο η Γερμανία – για να αποτινάξει κάθε υπόλειμμα εθνικισμού από τη σύγχρονη πολιτική της παράδοση. Η γενεσιουργός πράξη της γερμανικής δημοκρατίας μετά το 1945 είναι μια συντριπτική, ταπεινωτική ήττα. Η ενοχή για τον πόλεμο, η επίγνωση των εγκλημάτων κατά της ανθρωπότητας που η Γερμανία διέπραξε, το «ποτέ ξανά», είναι εγγεγραμμένα στην εθνική της αυτοσυνειδησία.
Ποιο είναι το σημείο μετά το οποίο η αναγκαία δυτική υποστήριξη στην άμυνα της Ουκρανίας μετατρέπεται σε εμπλοκή σε πόλεμο εναντίον της Ρωσίας;
Αλλα κράτη οφείλουν την ανεξαρτησία τους στα όπλα. «Σε γνωρίζω από την κόψη του σπαθιού την τρομερή», λέει ο εθνικός μας ύμνος. Χώρες με ηγεμονική παράδοση όπως η Γαλλία συνήθισαν να υποδέχονται τους νεκρούς τους στρατιώτες, αποχαιρετώντας τους με μεγαλειώδεις τιμές στο Invalides. Αλλες αναπαράγουν την απειλητική σκιά κάποιου ιστορικού αντιπάλου. Για τις Βαλτικές, την Πολωνία, τους Βόρειους, η Ρωσία είναι η αιώνια απειλή.
Η εμπειρία 70 ετών ευρωπαϊκής ενοποίησης συνιστά μια μοναδική ευρωπαϊκή παρένθεση ειρήνης και δημοκρατίας σε μια μακραίωνη συνέχεια πολέμων και τυραννίας. Δεν είναι χωρίς βάθος, επομένως, η περίσκεψη στην κλιμάκωση των εξοπλισμών προς την Ουκρανία, προκειμένου να υπερασπιστεί τον εαυτό της.
Απέρχονται οι γενιές που βίωσαν το αποτύπωμα του Πολέμου, οραματίστηκαν και δημιούργησαν την ενωμένη Ευρώπη και τα ειρηνιστικά κινήματα του ’60 και ’70. Αντικαθίστανται από γενιές ανέγγιχτες από την εμπειρία, ανυποψίαστες για την Ιστορία, για τις οποίες ο πόλεμος είναι μακρινός θόρυβος ή ρομαντικός ηρωισμός ή ηλεκτρονικό s(t)imulation game, ή νομοτελειακή αναγκαιότητα, ή αναπλήρωση κάποιου προσωπικού ελλείμματος.
Ο πασιφισμός δεν είναι πάντα η καλύτερη οδός προς την ειρήνη. Ο Ψυχρός Πόλεμος απέτρεψε τον θερμό πόλεμο Δύσης και ανατολικού μπλοκ. Η ειρήνη απαιτεί αξιόπιστη αποτροπή και ισορροπία ισχύος, που να εξασφαλίζει τη βεβαιότητα συντριπτικών απωλειών στον αντίπαλο που θα έκανε το λάθος να επιτεθεί. Ολα αυτά απαιτούν ετοιμότητα και ενίοτε κλιμάκωση των εξοπλισμών. Αντιστοίχως όμως, η κλιμάκωση αυξάνει τους κινδύνους γενικευμένης σύγκρουσης, ως αναπότρεπτη έκβαση, ατύχημα ή αυτοεκπληρούμενη προφητεία. Ο ευρωπαϊκός πασιφισμός είναι ξεπερασμένος. Είναι, όμως, αντίδοτο εξισορρόπησης των κινδύνων μιας μοιραίας απώλειας ελέγχου.
Ο κ. Γιώργος Παγουλάτος είναι καθηγητής στο Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών, επισκέπτης καθηγητής στο Κολέγιο της Ευρώπης, γενικός διευθυντής του ΕΛΙΑΜΕΠ.