Γνωρίζουμε ότι η ποιότητα των θεσμών σε μια χώρα προσδιορίζει την ποιότητα των συλλογικών αγαθών και, τελικά, την ποιότητα ζωής των πολιτών. Ενδειξη υψηλής ποιότητας θεσμών είναι, μεταξύ άλλων, αφενός να ανταποκρίνονται οι θεσμοί στην αποστολή τους, αφετέρου οι πολιτικοί, ιδιαίτερα όσοι κυβερνούν, να σέβονται εμπράκτως τις αποφάσεις τους. Οταν αυτό δεν συμβαίνει, η ποιότητα των θεσμών υποβαθμίζεται – όλοι φτωχαίνουμε.
Στον αγγλοσαξονικό κόσμο, οι αποφάσεις ανεξάρτητων θεσμών είναι αυτονόητα αποδεκτές. Τα θεσμικά πορίσματα, προερχόμενα από φορείς του κράτους δικαίου, θεωρούνται, καταρχήν, έγκυρη γνώση. Στον Καναδά, το 2019, ο επίτροπος Δεοντολογίας απέδωσε ευθύνες στον πρωθυπουργό Τριντό για παρεμπόδιση της Δικαιοσύνης στην έρευνα εταιρικού σκανδάλου. Το πόρισμά του έγινε σεβαστό. Στη Βρετανία, πέρυσι, πόρισμα δημόσιας λειτουργού καταλόγισε ευθύνες στον τότε πρωθυπουργό Τζόνσον για τα παράνομα κορωνοπάρτι. Ουδείς το αμφισβήτησε. Και στις δύο περιπτώσεις η αντιπολίτευση εκμεταλλεύθηκε, ευλόγως, τα πορίσματα, αλλά η πολιτική εκμετάλλευση ήταν εντός ορίων. Η όποια πολιτική διαμάχη δεν επέφερε την απαξίωσή τους.
Στην Κύπρο, αντιθέτως, το πόρισμα Πολυβίου για τα αίτια της έκρηξης στο Μαρί (το 2011, με 13 νεκρούς) απέδωσε «θεσμικές και προσωπικές ευθύνες» στον τότε Πρόεδρο Χριστόφια. Η αντίδραση του Προέδρου; Εχει «πολιτικές φιλοδοξίες» ο κ. Πολυβίου! Το 2020 και το 2022 ο γενικός ελεγκτής κ. Μιχαηλίδης αποφάνθηκε ότι πάνω από τα μισά διαβατήρια της Κυπριακής Δημοκρατίας χορηγήθηκαν, με αποφάσεις του υπουργικού συμβουλίου, σε αλλοδαπούς, παράνομα. Η αντίδραση του υπουργού Εσωτερικών; «Υπερβαίνει τις αρμοδιότητές του» ο κ. Μιχαηλίδης και, επιπλέον, εμφορείται από «πολιτικά κίνητρα». Υπάρχουν και χειρότερα. Στη Ρουμανία, το 2018, η επικεφαλής της Αρχής Κατά της Διαφθοράς κ. Κοβέσι απολύθηκε από τον υπουργό Δικαιοσύνης όταν οι έρευνές της αποκάλυψαν τη διαφθορά υψηλών στελεχών του κυβερνώντος κόμματος. «Υπερέβη τις αρμοδιότητές της», ήταν το σχόλιο του υπουργού.
Στα καθ’ ημάς εντυπωσιάζει η επιθετικότητα προς την Αρχή Διασφάλισης του Απορρήτου των Επικοινωνιών (ΑΔΑΕ) από μια κυβέρνηση που ομνύει στη φιλελεύθερη δημοκρατία. Πλεονάζουν οι απαξιωτικοί χαρακτηρισμοί από κυβερνητικά στελέχη για τον επικεφαλής της ΑΔΑΕ κ. Χρήστο Ράμμο, έναν ανεπίληπτου ήθους πρώην ανώτατο δικαστή: έχει «πολιτικές φιλοδοξίες» (Οικονόμου)· είναι η «πέμπτη φάλαγγα του ΣΥΡΙΖΑ» (Μαρκόπουλος)· κινείται «στα όρια της προδοσίας» (Γεωργιάδης)! Ομολογουμένως, η πολιτική χυδαιότητα δεν είναι αμιγώς ελληνική υπόθεση. Στις ΗΠΑ, η τραμπική Δεξιά, ενοχλημένη από θεσμικές παρεμβάσεις στα πεπραγμένα του Τραμπ, συστηματικά διαβάλλει το FBI, εισαγγελείς και κρατικούς λειτουργούς. Είναι αξιοπρόσεκτο πόσο αντιθεσμικοί γίνονται συντηρητικοί πολιτικοί (συντηρητές, υποτίθεται, της θεσμικής τάξης) όταν τα εξουσιαστικά σχέδιά τους συναντούν προσκόμματα.
Με τις αντιδράσεις της η κυβέρνηση Μητσοτάκη συμπεριφέρεται περισσότερο σαν να είναι κυβέρνηση πρώην κομμουνιστικής χώρας και λιγότερο μιας δυτικής δημοκρατίας, στην οποία υπόκειται σε θεσμικούς ελέγχους. Φυσικά δεν πρωτοτυπεί, κι αυτό είναι το δράμα μας. Ετσι ενεργούν, διαχρονικά, οι ελληνικές κυβερνήσεις όταν σκοντάφτουν σε ανεξάρτητους θεσμούς: αν δεν καταφέρουν να τους χειραγωγήσουν, τους απαξιώνουν ή τους παρακάμπτουν.
Ετσι ενεργούν, διαχρονικά, οι ελληνικές κυβερνήσεις όταν σκοντάφτουν σε ανεξάρτητους θεσμούς: αν δεν καταφέρουν να τους χειραγωγήσουν, τους απαξιώνουν ή τους παρακάμπτουν.
Ο πρωθυπουργός θα προτιμούσε ο κ. Ράμμος να συμπεριφερθεί όπως ο κ. Μπίνης, επικεφαλής της Ανεξάρτητης Αρχής Διαφάνειας, ο οποίος αρνήθηκε, πέρυσι, με νομιμοφανή επιχειρήματα, να επιτρέψει τη δημοσιοποίηση στοιχείων για τη διανομή δημοσίου χρήματος σε ΜΜΕ («λίστα Πέτσα») (βλ. άρθρο Π. Μανδραβέλη, «Κ», 30.10.22). Ο επικεφαλής της ΑΔΑΕ, όμως, πήρε τον ρόλο του στα σοβαρά. Η επαγγελματική του ακεραιότητα δεν του επέτρεψε να συμπεριφερθεί ασπόνδυλα – ιδού η έκπληξη για τα ελληνικά δημόσια ήθη. Θα μπορούσε ευσχήμως να παρακάμψει τόσο τη μηνυτήρια αναφορά του κ. Ανδρουλάκη για την απόπειρα παρακολούθησης του κινητού του από κακόβουλο λογισμικό, τον Ιούλιο 2022, όσο και το μετέπειτα αίτημα του κ. Τσίπρα να ενημερωθεί για περιπτώσεις άρσης απορρήτου έξι δημοσίων προσώπων. Δεν το έπραξε και, χάρη στις έρευνες της ΑΔΑΕ, αποκαλύφθηκε το σκοτεινό σκάνδαλο τουλάχιστον δέκα τηλεφωνικών παρακολουθήσεων. Μάθαμε κάτι για το οποίο ο πρωθυπουργός φέρει πολιτική ευθύνη, αλλά δηλώνει άγνοια! Διπλό το σκάνδαλο.
Μερικοί, καλοπροαίρετα, καταλογίζουν στον κ. Ράμμο «πολιτική αφέλεια». Σε ένα σύστημα που ευνοεί τον κομφορμισμό, τη συμπαιγνία και την πολιτική κηδεμόνευση των θεσμών, θα αναμενόταν να παίξει το παιχνίδι: τυπολατρική αδράνεια, διευκόλυνση κυβερνητικών σχεδίων, συναγελασμός με την εξουσία. Αποδείχθηκε ότι δεν είναι τέτοιας κοπής αξιωματούχος. Η μη ελεγχόμενη συμπεριφορά του αναδεικνύει το προφίλ αξιωματούχου που χρειαζόμαστε, αν θέλουμε οι Ανεξάρτητες Αρχές να λειτουργούν πράγματι ως θεσμικά αντίβαρα στην κυβερνητική εξουσία.
Οι αξιωματούχοι πάντοτε διαθέτουν, εντός του νόμου, διακριτική ευχέρεια στην άσκηση του ρόλου τους. Οταν τον ασκούν ευσυνείδητα δεν είναι δεδομένοι: σημείο αναφοράς είναι οι αξίες που υπηρετούν, όχι ο ιδιοτελής κομφορμισμός, η ευτελής ρουτίνα ή ο πονηρός πολιτικός τακτικισμός. Η δουλειά τους είναι να γίνονται δυσάρεστοι στην εξουσία, όχι να την ευχαριστούν. Για να ασκούν τον ρόλο τους με αρετή και τόλμη πρέπει να διαθέτουν ηθικό ανάστημα. Να έχουν, δηλαδή, ως οδηγό συμπεριφοράς τη ρήση του Λούθηρου: «Εδώ στέκομαι, και δεν μπορώ να κάνω αλλιώς». Σας ευχαριστούμε, κ. Ράμμο.
Ο κ. Χαρίδημος Κ. Τσούκας (www.htsoukas.com) είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κύπρου και ερευνητής καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Warwick.