Έντεκα μέρες τώρα, είμαστε όλες και όλοι θυμωμένοι. Κι είναι ένας θυμός βαθύς, καθαρός κι ενάρετος. Από αυτούς που ανατροφοδοτούνται κι αντηχούν σε επίπεδο κοινωνίας. Από αυτούς που μοιάζουν ικανοί να ταρακουνήσουν θεμέλια. Να επιφέρουν αλλαγές. Όταν συμβαίνουν τραγωδίες όπως ο χαμός των ανθρώπων μας στα Τέμπη, το συλλογικό σοκ είναι τόσο μεγάλο που ακόμα και η ιδέα ότι μετά από αυτό τα πράγματα θα συνεχίσουν όπως πριν, μοιάζει αδιανόητη. Δεν μπορεί κάτι τόσο τραγικό, ένα τραύμα τόσο οδυνηρό, να μην επιφέρει σαρωτικές, κολοσσιαίες αλλαγές. Έτσι δεν είναι;
Η απάντηση, δυστυχώς, είναι ότι μερικές φορές, πράγματι, μπορεί.
Λύθηκε το πρόβλημα της αστυνομικής βίας μετά τη δολοφονία του Αλέξανδρου Γρηγορόπουλου; Μήπως μετά τη δολοφονία του Ζακ Κωστόπουλου; Όχι. Εδώ δεν άλλαξε τίποτε στις ΗΠΑ μετά τη δολοφονία του Τζορτζ Φλόιντ, ένα συμβάν που γύρισε τον κόσμο ανάποδα, που έβγαλε στους δρόμους πολίτες σε πάνω από 60 χώρες, από Έλληνες, Τυνήσιους και Νοτιοκορεάτες, μέχρι εργαζόμενους στη βάση ΜακΜέρντο στην Ανταρκτική. Πολλές εκρήξεις συλλογικού, ενάρετου θυμού δεν οδηγούν πουθενά. Ο Μάης του ’68, η πολυθρύλητη και χιλιοτραγουδισμένη εξέργερση των Γάλλων νέων, απέτυχε. Ξεφούσκωσε κι έσβησε, κι αμέσως μετά επανεξελέγη θριαμβευτικά ο ΝτεΓκολ. Η “Αραβική Άνοιξη”, που πυροδοτήθηκε από ένα τραγικό συμβάν που σόκαρε την κοινωνία της Τυνησίας, έσβησε κι εξατμίστηκε κι αυτή. Η νούμερο ένα αιτία θανάτων παιδιών στις ΗΠΑ δεν είναι ούτε ο καρκίνος ούτε κάποια άλλη αρρώστια -είναι τα πυροβόλα όπλα. Κάθε φορά που κάποιος μπουκάρει σε ένα σχολείο και δολοφονεί παιδάκια με ένα νόμιμα αγορασμένο πολεμικό τουφέκι, σηκώνεται σχεδόν όλη η κοινωνία στο πόδι, εξεγείρονται, διαδηλώνουν, ουρλιάζουν -και τελικά δεν αλλάζει τίποτε.
Τεράστια συλλογικά κοινωνικά τραύματα δεν οδηγούν πάντα σε λύσεις και αλλαγές. Όσοι κι αν διαδηλώνουν, όσες κι αν διαμαρτύρονται, όσα κι αν γράφονται, όσο έντονος ο πόνος, όσο μεγάλη η κατακραυγή, μερικές φορές το μακροπρόθεσμο αποτέλεσμα είναι πενιχρό ή και μηδέν. Ο θυμός είναι του κάκου.
Δυο λόγοι υπάρχουν γι’ αυτό. Ο πρώτος έχει να κάνει με την ανθρώπινη φύση, και ο δεύτερος έχει να κάνει με τον τρόπο με τον οποίο αλλάζουν τα πράγματα στην πράξη.
Ξεκινώντας από τον δεύτερο: τα πράγματα, γενικότερα, αλλάζουν πολύ δυσκολότερα από ό,τι φανταζόμαστε. Η αδράνεια του “συστήματος” -κάθε κατεστημένου συστήματος- είναι πανίσχυρη, αμείλικτη. Μια τραγωδία είναι γεγονός μοναδιαίο, απλό, ξεκάθαρο. Οι λύσεις είναι δύσκολες, περίπλοκες, χρονοβόρες. Ο θυμός μετά την τραγωδία είναι ακαριαίος και αυθόρμητος -η λύση χρειάζεται προσπάθεια, επιμονή, βαθιά ενασχόληση, έμφαση στη λεπτομέρεια, προσεκτικό σχεδιασμό και υπομονή. Πώς αλλάζεις την κουλτούρα μιας κοινωνίας που έχει περισσότερα όπλα από ό,τι ανθρώπους; Πώς ακριβώς “ξεριζώνεις τον ΟΣΕ”; Είναι πάρα δύσκολα πράγματα αυτά, και ακόμα περισσότερο επειδή ισχύει και ο πρώτος λόγος: ότι ο θυμός μας, δυστυχώς, έχει ημερομηνία λήξης. Μετά από λίγο καιρό τον ξεχνάμε. Κι η επιτακτική μας απαίτηση για αλλαγές και τομές -και άρα οποιοδήποτε κίνητρο αντίστασης στην αδράνεια- φθίνει.
Θυμάστε το Μάτι; Φυσικά το θυμάστε. Και τότε θυμωμένοι και συντεντριμμένοι ήμασταν όλες και όλοι. “Το μαχαίρι στο κόκαλο” ζητούσαμε. “Ποτέ ξανά”. Θα ήθελα να κάνετε το εξής πείραμα τώρα: ρωτήστε τους ανθρώπους στο περιβάλλον σας, αυτούς που υπέφεραν και θύμωναν μαζί σας. Τι έγινε μετά; Αποδόθηκαν ευθύνες; Άλλαξε κάτι; Πέρασε κανένα νομοσχέδιο; Τιμωρήθηκε κανείς; Ξέρουν; Ασχολήθηκαν έκτοτε; Πολλές και πολλοί δεν γνωρίζουν ότι, πράγματι, κάποια σημαντικά πράγματα έγιναν στις υποδομές, στα μέσα και στον τρόπο λειτουργίας της πολιτικής προστασίας. Το παρακολουθήσαμε αυτό; Κάναμε ως πολίτες κάποιο follow-up, που λένε και στο χωριό μου; Θα επιβραβεύσουμε με κάποιον τρόπο αυτούς που ανταποκρίθηκαν; Και τους άλλους; Αυτούς που δεν ανταποκρίθηκαν στα δικά τους καθήκοντα μετά την τραγωδία; Τους παρακολουθούμε; Πριν από λίγες εβδομάδες Ιταλοί εμπειρογνώμονες ήρθαν στο Μάτι και εξέτασαν τον κατάσταση. Βρήκαν, μεταξύ άλλων, ότι “πέντε χρόνια μετά, φαίνεται να απουσιάζει οποιαδήποτε προσπάθεια διαχείρισης του τοπίου” . Ακόμα και το οικόπεδο εκείνο όπου τότε κάηκαν οι άνθρωποι επειδή δεν μπορούσαν να κατέβουν στη θάλασσα παραμένει περιφραγμένο με μάντρα και συρματόπλεγμα. Το μάθατε; Το μάθαμε; Δεν μας νοιάζει πια; Τι απέγινε όλος εκείνος ο θυμός; Τότε απαιτούσαμε να αποδοθούν ευθύνες, να μπουν υπαίτιοι στη φυλακή, “το μαχαίρι στο κόκαλο”. Τώρα εικάζω ότι πολλές και πολλοί δεν γνωρίζουν καν ότι αυτή τη στιγμή που μιλάμε γίνεται δίκη για το Μάτι.
Διαβάζουμε και τραβάμε τα μαλλιά μας για τις ευθύνες των άλλων για την τραγωδία στα Τέμπη (του σταθμάρχη που ήταν εκεί, των άλλων που τον διόρισαν με βύσμα, του σταθμάρχη που έφυγε για να πάρει σουβλάκια, του άλλου που πήρε μαϊμού αναρρωτική, του γιατρού που του την έδωσε, της μαφίας που κλέβει τα καλώδια, της αστυνομίας που δεν την εξαρθρώνει, των συνδικαλιστών που αντιδρούν σε κάθε ψηφιοποίηση και εκσυγχρονισμό, των επιχειρήσεων που καταγγέλουν συμβάσεις και δεν γίνονται τα έργα, των αρμόδιων υπουργών και πρωθυπουργών που δεν λύνουν τίποτε από όλα αυτά) η μοναδική δίκη μας ευθύνη όμως αυτή είναι: να εξασφαλίσουμε ότι όλος αυτός ο θυμός θα μετατραπεί, όντως, σε μιαν ενάρετη δύναμη αλλαγής. Δεν μπορούμε να παραμένουμε θυμωμένοι για όλες τις τραγωδίες στο διηνεκές, προφανώς (η ανθρώπινη φύση μας δεν μας το επιτρέπει -αλλιώς θα καταρρέαμε από το βάρος), αλλά μπορούμε να προσπαθήσουμε -πρέπει να προσπαθήσουμε- λίγο παραπάνω για να μην ξεφουσκώσει κι αυτή εδώ η οργή, χωρίς να αλλάξει τίποτε. Μόνο αυτό έχουμε να κάνουμε. Να μην ξεχάσουμε πάλι.