Μετέχω σε δύο μέσα κοινωνικής δικτύωσης, το Facebook και το LinkedIn. Στο πρώτο επικρατεί αντιπαράθεση, συνήθως τοξική ή γκρινιάρικη. Στο δεύτερο επικρατεί η προβολή των θετικών στοιχείων της εργασίας και του επιχειρείν, συχνά με υπερβολή και αυτοπροβολή. Θυμίζουν τις διαφορετικές συμπεριφορές της μεσαίας τάξης που περιγράφει ο A.O. Hirschman στο βιβλίο «Τα Πάθη και τα Συμφέροντα», ορμώμενος από τη φράση του Μοντεσκιέ «βρίσκονται σε κατάσταση ώστε, ενώ τα πάθη τους παρακινούν να γίνουν κακοί, το συμφέρον τους είναι να μη γίνουν». Κατά τον Hirschman υπάρχει εναλλαγή στην ιστορία ανάμεσα σε φάσεις όπου επικρατούν τα πάθη ή τα συμφέροντα. Στις εκλογές του 2019 ξεκίνησε στην Ελλάδα μια αλλαγή φάσης προς την πλευρά των συμφερόντων. Αν σε λίγες ημέρες προκύψει μια σταθερή κυβέρνηση η φάση θα συνεχίσει, και προβλέπω ότι θα βιώσουμε μερικά χρόνια επιχειρηματικής δημιουργίας που θα υπερβαίνει κάθε άλλη περίοδο της Μεταπολίτευσης. Σε αντίθεση με τις εποχές ανάπτυξης πριν από το 2010, οι επιχειρήσεις που θα πάνε καλά θα απευθύνονται στη διεθνή αγορά και θα καινοτομούν για να είναι ανταγωνιστικές. Παρακολουθώ από κοντά μερικές τέτοιες εταιρείες, καθώς και τις ευρύτερες τάσεις της καινοτομίας σε πολλούς κλάδους. Η προσδοκία και η αισιοδοξία είναι ξεκάθαρες.
Το ερώτημα είναι αν αυτή η στροφή του επιχειρείν θα συνοδευτεί από αντίστοιχη τάση δημιουργίας σε άλλα πεδία. Αν δηλαδή οι πολίτες που σχολιάζουν κάθε μέρα στο Facebook τα κακά του καπιταλισμού ή την αναλγησία του κράτους θα αρχίσουν να εργάζονται παραγωγικά για νέες λύσεις.
Ενα πεδίο δημιουργίας μπορεί να είναι η λεγόμενη εναλλακτική οικονομία. Η νομοθεσία και τα οικονομικά κίνητρα για αγροτικούς συνεταιρισμούς είναι ευνοϊκά εδώ και σαράντα χρόνια, και για τις κοινωνικές επιχειρήσεις (Κοιν.Σ.Επ.) εδώ και δέκα. Επιπλέον, η αντικαπιταλιστική ιδεολογία έχει πλατιά απήχηση στην Ελλάδα. Κι όμως, δεν έχουμε σημαντικές επιτυχίες στη συνεταιριστική παραγωγή, σε αντίθεση με άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Μήπως φταίει ότι η ελληνική Αριστερά ξέρει μόνο να καταγγέλλει και καθόλου να συν-εργάζεται;
Πρόσφατα ο Ευ. Τσακαλώτος έδωσε παράδειγμα εναλλακτικής οργάνωσης της παραγωγής, όπου το κράτος θα έχει κομβικό ρόλο: «Η παροχή ποιοτικών, εύγευστων και υγιεινών σχολικών γευμάτων. Εδώ το κράτος πρέπει να έχει διττό ρόλο … να φέρει στο τραπέζι τον δημόσιο τομέα, τις ιδιωτικές επιχειρήσεις, τον κοινωνικό τομέα (π.χ. συνδικάτα, μη κυβερνητικούς οργανισμούς, τους συλλόγους γονέων και κηδεμόνων) … [και] να συντονίσει όλο το φάσμα των τομέων που συνεισφέρουν στην παρασκευή και διάθεση γευμάτων και να τους οδηγήσει στην κατεύθυνση που επιθυμεί, π.χ. τον αγροτικό τομέα που θα πρέπει να κληθεί να παράγει με βιώσιμο οικολογικό τρόπο τις πρώτες ύλες».
Κανένας δεν έχει επεξεργαστεί σαφές σχέδιο που να συνδέει την ένταξη των προσφύγων και των παράτυπων μεταναστών στην κοινωνία με τις ανάγκες των επιχειρήσεων.
Κάτι τέτοιο δεν έγινε ούτε επί ΣΥΡΙΖΑ ούτε επί ΠΑΣΟΚ. Αν όμως στα επόμενα χρόνια κάποιοι «αναμορφωτές θεσμών» (policy entrepreneurs) της Αριστεράς σχεδιάσουν προσεκτικά αυτό που προτείνει ο Τσακαλώτος, είμαι βέβαιος ότι θα το υποστηρίξουν και πολίτες του ριζοσπαστικού κέντρου, που ψηφίζουν Μητσοτάκη. Και είναι πιθανό η κυβέρνηση να παράσχει την απαραίτητη στήριξη. Μπορεί να σφάλλω, αλλά αν δεν δοκιμαστεί δεν το ξέρουμε.
Παρόμοιες ευκαιρίες υπάρχουν για τους πρόσφυγες και παράτυπους μετανάστες. Κανένας δεν έχει επεξεργαστεί σαφές σχέδιο που να συνδέει την ένταξή τους στην κοινωνία με τις ανάγκες των επιχειρήσεων. Αν η Αριστερά μετακινηθεί από την καταγγελία σε ρεαλιστικές προτάσεις, και στην εφαρμογή τους, ίσως να κάνει τη διαφορά. Και αν φανεί στην πράξη η ευεργετική επίδραση των προσφύγων στην οικονομία, ίσως ανοίξουν λίγο περισσότερο γι’ αυτούς τα σύνορα.
Μεταξύ αστείου και σοβαρού, πολύ θα ήθελα σε 2-3 χρόνια να αρχίσω να βλέπω στο LinkedIn αναρτήσεις της τάδε Κοιν.Σ.Επ. και του δείνα ομίλου προσφύγων για το πόσο επιτυχημένα έχουν υπηρετήσει τα συμφέροντα των μελών τους. Και να μη βλέπω τόσα πάθη στο Facebook. Να ξεπεράσουμε το ποιος φταίει και να παρουσιάζουμε το τι δημιουργούμε.
Ο κ. Αρίστος Δοξιάδης είναι εταίρος στο κεφάλαιο επενδύσεων τεχνολογίας Big Pi.