Από τις επετείους της φετινής χρονιάς εκείνη που με ενδιαφέρει περισσότερο είναι τα τετρακόσια χρόνια από τη γέννηση του Πασκάλ (19 Ιουνίου 1623). Οπως είναι αναμενόμενο, η χώρα όπου γίνονται τα περισσότερα και σημαντικότερα με τούτη την επετειακή αφορμή είναι η Γαλλία. Ο Πασκάλ ανήκει στα ιερά τέρατα της γαλλικής παιδείας. Στην Ελλάδα έχει προγραμματιστεί μια εκδήλωση στην Εθνική Βιβλιοθήκη, στις 23 Νοεμβρίου, την ημερομηνία δηλαδή της μεγάλης εκείνης του 1654, της «Νύχτας της φωτιάς». Στη Γαλλία έχουν εκδοθεί, ήδη από τη χρονιά που μας πέρασε, σημαντικά βιβλία για τον Πασκάλ και έχουν επανεκδοθεί άλλα που είχαν εξαντληθεί. Τα περισσότερα επαναλαμβάνουν και ανανεώνουν προσεγγίσεις του έργου γνωστές από παλαιά, άλλα όμως εμπλουτίζουν την κατανόησή μας του πασκαλιανού έργου ή προχωρούν σε ενδιαφέρουσες και απροσδόκητες συσχετίσεις, όπως το βιβλίο του μεγάλου Ιταλού ιστορικού Κάρλο Γκίνσμπουργκ «Εντούτοις. Μακιαβέλι, Πασκάλ» («Nondimanco. Machiavelli, Pascal», Adelphi, 2018), το οποίο μεταφράστηκε πρόσφατα στα γαλλικά (Verdier, 2022), όπου συνεξετάζονται οι δύο μεγάλοι συγγραφείς μέσω της σχέσης τους με την καζουιστική. Θα σημειώσω και την αποστολική επιστολή του Πάπα Φραγκίσκου «Sublimitas et miseria hominis» (19 Ιουνίου 2023), όπου εξαίρεται η μεγάλη σημασία του Πασκάλ για τη χριστιανική σκέψη και πίστη, αλλά με όλες τις αναγκαίες επιφυλάξεις και αποστάσεις από την πολεμική του εναντίον των μολινιστών Ιησουιτών.
Υπάρχουν πολλοί τρόποι να διαβάσει κανείς τον Πασκάλ, όπως και κάθε μεγάλο στοχαστή, πιστεύω όμως ότι κανείς δεν μπορεί να φτάσει σε βαθιά κατανόηση και εκτίμηση της σκέψης του, αν του είναι ξένα τα ερωτήματα και τα διλήμματα της χριστιανικής συνείδησης – δεν λέω αν είναι πιστός. Ο Πιερ Μανάν στο δικό του βιβλίο για τον Πασκάλ (Pierre Manent, «Pascal et la proposition chrétienne», Grasset, 2022), κρίνει απαραίτητο να επαναδιατυπώσει προλογικά τη γνωστή άποψη ότι η Ευρώπη σήμερα δεν είναι και δεν θέλει να είναι χριστιανική, ότι οι σημερινοί Ευρωπαίοι δεν καταλαβαίνουν τι είναι ο χριστιανισμός, «δεν θέλουν πλέον να ακούν να μιλάνε για αυτόν» (σ. 7). Αν ο χριστιανισμός εξακολουθεί να είναι ενεργός και να μας κυβερνάει, αυτό ισχύει μόνο με την έννοια ότι ορίζει όσα εγκαταλείπουμε και αρνιόμαστε (σ. 18). Από τον 17ο αιώνα το Κράτος παίρνει τη θέση της Εκκλησίας, κατά τον Μανάν, και τότε ακριβώς ο Πασκάλ αναδιατυπώνει τη χριστιανική πρόταση. Αν ωστόσο έτσι έχουν τα πράγματα σήμερα –και όντως έτσι έχουν–, αν ο χριστιανισμός δηλαδή είναι μια ακατανόητη, ξεχασμένη υπόθεση στην Ευρώπη, τότε προς τι όλα αυτά τα βιβλία για τον Πασκάλ, τα συνέδρια, τα αφιερώματα, οι εκδηλώσεις; Ποια σημασία μπορεί να έχει ή να αποκτά εκ νέου σήμερα η μελέτη του Πασκάλ; Θα απαντήσω έμμεσα στο ερώτημα, σε τούτο το πρώτο κείμενο για τον μεγάλο συγγραφέα, γράφοντας λίγα λόγια για εκείνη τη μεγάλη νύχτα.
Η πίστη είναι πάντα μεταστροφή, μετάνοια. Ισχυρή ή εύθραυστη, βέβαιη ή αβέβαιη, αλλά πάντως διαρκής και χαρούμενη μεταστροφή.
Στις 23 Νοεμβρίου 1654, από τις δέκα και μισή το βράδυ μέχρι τις δώδεκα και μισή, στο κατάλυμά του, στη σημερινή οδό Μεσιέ-λε-Πρενς, ο Πασκάλ έζησε μια αναμφισβήτητα μυστική εμπειρία. Του αποκαλύφθηκε ο Θεός, ο Θεός του Αβραάμ, του Ισαάκ και του Ιακώβ, ο Θεός του Ιησού Χριστού. Κανείς απολύτως δεν μπορεί να ξέρει τι ακριβώς συνέβη εκείνη τη νύχτα, ούτε ο ίδιος ο Πασκάλ. Οι ακραίες αυτές εμπειρίες δεν λέγονται, γι’ αυτό την κράτησε και ο ίδιος μυστική. Την κατέγραψε όμως για λογαριασμό του σε δύο αυτόγραφα, το ένα αντίγραφο του άλλου, που τα είχε πάντα ραμμένα μέσα από τη φόδρα του πανωφοριού του ως υπόμνηση προς τον εαυτό του όσων έζησε εκείνη τη νύχτα, γι’ αυτό και, όταν βρέθηκαν μετά τον θάνατό του (19 Αυγούστου 1662), δίκαια οι συγγενείς και οι φίλοι του ονόμασαν Mémorial το συνταρακτικό κείμενο. (Για τα ιστορικοφιλολογικά του Mémorial, βλ. μεταξύ εκατοντάδων άλλων μελετημάτων, Henri Gouhier, «Blaise Pascal, Commentaires», Vrin, 1971 (1η έκδοση 1966), σ. 11-65 και 367-387).
Κάθε λέξη του ιερού αυτού χαρτιού έχει χιλιοσυζητηθεί, και περισσότερο εκείνη η αινιγματική, κεφαλαιογράμματη «Φωτιά» («FEU»), για την οποία έχουν διατυπωθεί πολλές μάταιες ερμηνείες. Δεν είναι ωστόσο όλα αινιγματικά και αμφιλεγόμενα στο Mémorial. Η καταγραφή της μυστικής εμπειρίας έγινε εξάλλου από έναν μεγάλο διανοητή. Κεντρική θέση στο Mémorial κατέχει η φράση που επαναλαμβάνεται δύο φορές στο σύντομο κείμενο, μια σελίδα όλο κι όλο: «Χωρίστηκα από Σένα. Εμέ εγκατέλιπον πηγήν ύδατος ζωής (Ιερ. 2:13). Θεέ μου, θα με εγκαταλείψεις; Ας μη χωριστώ από σένα εις τον αιώνα. […] Χωρίστηκα [από τον Χριστό]. Τον εγκατέλειψα, τον απαρνήθηκα, τον σταύρωσα. Ας μη χωριστώ ποτέ από τον Χριστό!». Σε αυτά τα θραύσματα που έγραψε με ταραγμένο χέρι ο Πασκάλ εκφράζεται, με συγκλονιστική συμπύκνωση, το κεντρικό βίωμα του πιστού: η αγωνία ότι έχει εγκαταλείψει και προδώσει τον Χριστό και η προσδοκία ότι θα μείνει για πάντα ενωμένος μαζί του. Αυτό είναι η πίστη: βεβαιότητα και αγωνία, ειρήνη και ανησυχία, ελπίδα και φόβος.
Ο μέγας Πασκάλ μεταστράφηκε στη χριστιανική πίστη. Ηταν ένας μεταστραφείς (converti), όχι με την έννοια που έχει σήμερα η λέξη, δηλαδή μεταστροφή από την απιστία στην πίστη, αλλά με την έννοια που είχε τότε, δηλαδή μετάβαση από μια συμβατική, κοινότοπη αποδοχή της ύπαρξης του Θεού σε θερμή πίστη στον Χριστό. Πέρα από τις όποιες αποχρώσεις και αλλαγές στη σημασία της λέξης, η πίστη είναι πάντα μεταστροφή, μετάνοια, χωρίς βεβαίως να είναι αναγκαία κάποια μυστική εμπειρία. Ισχυρή ή εύθραυστη, βέβαιη ή αβέβαιη, αλλά πάντως διαρκής και χαρούμενη μεταστροφή. Αν η πίστη δεν είναι μεταστροφή, τότε είναι απλό έθιμο.