«Σκοπός του (σκηνοθέτη) δεν είναι να αντιγράψει ένα κατ’ εικασίαν θέαμα, αλλά το θέαμα τούτο να το αναδημιουργήσει, συντηρώντας την επαφή με το πνεύμα του τραγικού με όλα τα σεμνά μέσα του νεότερου θεάτρου…». Αντιγράφω από την επιφυλλίδα του Αιμίλιου Χουρμούζιου, δημοσιευμένη στο φύλλο της «Καθημερινής» την 8η Σεπτεμβρίου 1955. Επανακυκλοφόρησε μαζί με την προχθεσινή «Καθημερινή» στην αγαπημένη μου σειρά με τα ιστορικά της φύλλα. Και αναφέρομαι σ’ αυτό για να υπενθυμίσω στους σύγχρονους σκηνοθέτες ότι δεν ανακάλυψαν οι ίδιοι την πυρίτιδα. Κοινώς δεν είναι οι πρώτοι που οφείλουν να εκσυγχρονίσουν το αρχαίο δράμα –τραγωδία και κωμωδία– προκειμένου να το παρουσιάσουν στο σύγχρονο κοινό. Είναι ένα ζήτημα που έχει απασχολήσει επαρκώς τον εικοστό αιώνα, τον αιώνα που ο σκηνοθέτης έμαθε να παίζει τον πρώτο ρόλο στη «θεατροπραξία» – όπως την αποκαλεί ο φίλος Βασίλης Παπαβασιλείου. Εχουν δοθεί πολλές απαντήσεις. Κι αν μιλάμε για κωμωδία δεν μπορώ να ξεχάσω τους κορυφαίους «Ορνιθες», με τη σύμπραξη του Κουν, του Χατζιδάκι και του Τσαρούχη, ή την εντυπωσιακή «Ουτοπία» του Ρονκόνι, μια συρραφή από κομμάτια του Αριστοφάνη σε σκηνικό Ιταλίας του νεορεαλιστικού κινηματογράφου. Θα μου πείτε ότι δεν πρέπει να ξεχνάω τη «Λυσιστράτη» με τη Βουγιουκλάκη, η οποία είτε έπαιζε Δαλιανίδη είτε Αριστοφάνη την ίδια απήχηση είχε. Και δεν πρέπει να ξεχνάω τις άπειρες προσπάθειες μεταφραστών και σκηνοθετών να βάλουν εμβόλιμα επεισόδια της επικαιρότητας για να βγάλουν γέλιο.
Τα θυμήθηκα όλ’ αυτά με αφορμή τους «Σφήκες» στην Επίδαυρο και τους αφρούς που ξεσήκωσαν. Υπήρξαν αρκετές αντιδράσεις στο σημείωμά μου της περασμένης Τετάρτης, εκ των οποίων ξεχωρίζω δύο. Η πρώτη που με χαρακτηρίζει άσχετο με το θέατρο. Δεκτόν. Είμαι άσχετος διότι δεν πήγα να δω την παράσταση, όπως δεν έχω δει καμία παράσταση της κ. Κιτσοπούλου για λόγους αυτοπροστασίας. Εξάλλου εξέφρασα τις απόψεις μου για τα όρια που σου επιβάλλουν οι λεγόμενοι κλασικοί. Εάν δεν αποδέχεσαι αυτά τα όρια, τότε για ποιον λόγο χρησιμοποιείς την υπογραφή του ταλαίπωρου Αριστοφάνη. Αν μπορείς κάνε μια δική σου κωμωδία πάνω στο θέμα της δικομανίας. Θα μου πείτε, δεν θα πας στην Επίδαυρο. Οπου η αδυναμία συνδυάζεται με την πονηρία. Η δεύτερη άποψη είναι ότι θα έπρεπε να είμαστε ευγνώμονες διότι επιτέλους έγινε μια δημόσια συζήτηση για την τέχνη. Αν η δημόσια συζήτηση για την τέχνη γίνεται γύρω από τις φαντασιώσεις τού οποιουδήποτε θέλει να προκαλέσει την προσοχή μας με κάθε τρόπο, τότε ας ρίξουμε στο τραπέζι και τις επιστολές του Ιησού του κ. Βελόπουλου.
Το παράθεμα του Αιμίλιου Χουρμούζιου, αλλά και ολόκληρη η επιφυλλίδα την οποία σας συνιστώ να διαβάσετε, είναι μια απόδειξη ότι κάποτε γινόταν, ακόμη και στη χώρα μας, δημόσια συζήτηση για την τέχνη. Πότε απέσβετο το λάλον ύδωρ δεν αφορά μόνον τη γλυκιά πατρίδα μας. Ιδιαιτέρως όσον αφορά την κλασική δημιουργία. Η οποία στον καιρό του Αριστοφάνη και του Ευριπίδη δεν ήταν κλασική, για εμάς όμως είναι, άρα συνεπάγεται έναν «ειδικό» τρόπο αντιμετώπισης. Ας έλθω, τέλος, στις αυξημένες ευθύνες ημών που μας αρέσει να αυτοπροσδιοριζόμαστε ως επίγονοι όταν διεκδικούμε τα Γλυπτά του Παρθενώνα, τις ξεχνάμε όμως όταν έχουμε να κάνουμε με περιπτώσεις όπως τα Επιδαύρια.
Το έγραψα ήδη και το επαναλαμβάνω. Η Επίδαυρος είναι ένα από τα ωραιότερα, αν όχι το ωραιότερο, αρχαίο θέατρο στον κόσμο. Αντί για τουριστικός προορισμός ιθαγενών και αλλογενών, θα μπορούσε να γίνει ένα παγκόσμιο κέντρο αναπαράστασης του αρχαίου δράματος. Σήμερα δεν είναι παρά μια υπόθεση που αφορά τον θεατρικό μικρόκοσμό μας. Ενας τρόπος ώστε το υπουργείο Πολιτισμού να επιδοτεί τον θεατρόκοσμο ώστε να βγάλει το άγονο καλοκαίρι. Μια Εκάβη λίγο καλύτερη, μια Ανδρομάχη λίγο χειρότερη, ένας Αίας αδιάφορος και κάθε τόσο ένα σκανδαλάκι. Η φασαρία με τους «Σφήκες» θυμίζει ερωτικό σκάνδαλο στην παλιά καλή ελληνική επαρχία. Η Επίδαυρος είναι κλινικώς νεκρή. Και φωνάζει για την αδυναμία ημών των επιγόνων να παράγουμε υπεραξία από την κληρονομιά των προγόνων μας. Προτιμάμε να εξαντλούμε την όποια αξία τους στο μεταξύ μας.
Το ξέρω πως είναι δύσκολο. Οσοι τολμήσουν να οργανώσουν την άλλη Επίδαυρο, αυτή που θα αξιοποιήσει τη δυναμική που ο ίδιος ο χώρος προσφέρει, θα βρεθούν αντιμέτωποι με την αδράνεια δεκαετιών. Μιλάμε για ανάπτυξη; Μπορούμε να ξεφύγουμε από τις ανεμογεννήτριες και τα τραπεζοκαθίσματα; Πόσα θα άλλαζαν στη χώρα αν η Επίδαυρος περνούσε σε μια νέα εποχή, αντάξια των μεγεθών της;
