Δεν κάηκε μόνο η Ελλάδα αυτό το καλοκαίρι. Ολες οι μεσογειακές χώρες κάηκαν, λίγο ή πολύ. Ακόμη και ο Καναδάς και η Χαβάη γνώρισαν πρωτοφανείς δασικές μεγα-πυρκαγιές. Κανείς δεν μπορεί να ισχυριστεί ότι αιφνιδιάστηκε: οι κλιματικοί επιστήμονες μας είχαν προειδοποιήσει.
Υπάρχει, όμως, κάτι που διαφοροποιεί την Ελλάδα από άλλες χώρες. Δεν ξέρω καλά τι γίνεται στη λοιπή Μεσόγειο, αλλά ξέρω τι γίνεται στον αγγλόφωνο κόσμο. Οι φετινές πυρκαγιές στον Καναδά ήταν οι μεγαλύτερες στην Ιστορία της χώρας – κάηκε έκταση ίση με την έκταση της Ελλάδας. Παρομοίως, στη Χαβάη, η Αμερική γνώρισε φέτος την πιο καταστρεπτική πυρκαγιά στην Ιστορία της.
Παρ’ όλα αυτά, οι Καναδοί και οι Αμερικανοί δεν αμφιβάλλουν για την εγγενή ικανότητα του κράτους να διαχειρίζεται φυσικές καταστροφές. Οι τελευταίες δεν δίνουν το έναυσμα για συλλογική αυτο-απαξίωση. Η κριτική που ασκείται στις Αρχές αφενός επικεντρώνεται, πραγματιστικά, σε επιμέρους αστοχίες (άρα επέρχεται θεσμική μάθηση), αφετέρου αναδεικνύει την ευθύνη των κυβερνήσεων να συμβάλλουν πιο ενεργά στην αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής (άρα κινητοποιεί πολιτικά).
Η κριτική σε μας είναι διαφορετικής υφής. Πρώτον, η κλιματική αλλαγή βρίσκεται στο φόντο, όχι στο προσκήνιο. Δεύτερον, θεωρούμε ότι κάθε φυσική καταστροφή αντανακλά τη γενικότερη κρατική παθολογία – το κακό επιμέρους καθρεφτίζει το παθολογικό όλον. Η μη αποτροπή συγκεκριμένων φυσικών καταστροφών επιβεβαιώνει τη χρόνια δυσπιστία μας για τη διαχειριστική ικανότητα του κράτους συνολικά – ένα κράτος που, ιστορικά, καθότι πολιτικό λάφυρο, με χαμηλού επιπέδου διοίκηση, δεν υποληπτόμεθα. Η μελαγχολία μας για την κρατική ανεπάρκεια συνυπάρχει με μια υποσυνείδητη ικανοποίηση, εφόσον οι χαμηλές προσδοκίες μας γι’ «αυτό» το κράτος επιβεβαιώνονται ξανά – χαιρόμαστε να μισούμε το κράτος. Οι επιμέρους ανεπάρκειες επικυρώνουν τη συλλογική αυτο-απαξίωση.
Το αίσθημα της ανημπόριας ενώπιον φυσικών καταστροφών συνυπάρχει με αυτό της περιφρόνησης προς το «κράτος της πλάκας» (όρος του Λ. Παπαδόπουλου, «Τα Νέα», 26/2/1999). Αλλα κράτη, πιστεύουμε, είναι «σοβαρά», το δικό μας «αλαλούμ» (ό.π.). Ενα κράτος που δεν μπορεί να ελέγξει τα ομπρελοκαθίσματα στις παραλίες, είναι απίθανο να αποτρέψει ή να ελέγξει μεγα-πυρκαγιές. Ενα κράτος που διαχρονικά ενθαρρύνει την αυθαίρετη δόμηση αδυνατεί να προστατεύσει το περιβάλλον. Συμπέρασμα: τα επιμέρους αντανακλούν το όλον· το όλον απαρτίζεται από πολλά επιμέρους. Πρόκειται για ένα αυτο-επικυρούμενο σχήμα σκέψης, που οδηγεί στον κυνισμό, στη μεμψιμοιρία και την ηττοπάθεια.
Πώς αλλάζει αυτός ο άγονος τρόπος σκέψης; Κατ’ αρχήν, μιλώντας διαφορετικά. Είναι τόσο απλό; Οχι, διότι δεν είναι θέμα γλωσσικής επινοητικότητας. Αυτό που μας λείπει είναι οι εμπειρίες στις οποίες αναφέρεται η γλώσσα, δηλαδή οι αναφορές σε καινούργια βιωμένα νοήματα. Νέα νοήματα γεννώνται όταν, εν προκειμένω, εμφανισθεί μια νέα θεσμική πραγματικότητα, με ευθύνη, ex officio, των κυβερνώντων. Μια κυβέρνηση παίρνει αποφάσεις και συγκροτεί θεσμούς, δηλαδή δημιουργεί μια πραγματικότητα (εμπειρίες), την οποία η γλώσσα αποτυπώνει, επηρεάζοντας τη σκέψη.
Η αποτελεσματικότητα, π.χ., που επέδειξε το κράτος στην οργάνωση του μαζικού εμβολιασμού για τον κορωνοϊό ήταν μια νέα θετική εμπειρία, που μας έκανε να ελπίζουμε. Αρχίσαμε προς στιγμήν να μιλάμε (και να σκεπτόμαστε) διαφορετικά για την ποιότητα του κράτους.
Χρειάζεται επαγγελματική διοίκηση παντού: καθιέρωση μόνιμου υφυπουργού Πολιτικής Προστασίας, υπηρεσιακός γενικός γραμματέας Δασών, αυτοτελής λειτουργία της Δασικής Υπηρεσίας.
Το δυστύχημα των Τεμπών, όμως, μας πισωγύρισε στο κράτος που ιστορικά περιφρονούμε: ερασιτεχνικό, απαρχαιωμένο, ανευθυνο-υπεύθυνο, πολιτικοποιημένο. Οι πρόσφατες μεγα-πυρκαγιές δασών υπογραμμίζουν, εκ νέου, την ανεπάρκεια του ελληνικού κράτους για την προστασία δημοσίων αγαθών: οτιδήποτε χρειάζεται τη συνεργασία 45 φορέων (τόσοι πρέπει να συνεργασθούν για την πρόληψη δασικών πυρκαγιών, βλ. έκθεση Γκόλνταμερ) απαιτεί σύνθετο συντονισμό, τείνοντας να διεκπεραιώνεται πλημμελώς. Επανήλθαμε στο παραδοσιακό λεξιλόγιο για «το κράτος της πλάκας» και τη συλλογική αυτο-απαξίωση που εμπεριέχει.
Οσο, τέλος, το κράτος παραμένει πολιτικοποιημένο, τόσο οι επιμέρους ανεπάρκειές του θα φέρουν πολιτικό πρόσημο. Θα εντάσσονται, συνεπώς, σε υπολογισμούς κομματικού κόστους – οφέλους, διαιωνίζοντας έτσι την πολιτικοποίηση του κράτους. Οσο αυτό θα συμβαίνει, τόσο οι συγκεκριμένες κρατικές αστοχίες θα θεωρούνται δευτερεύουσας σημασίας – θα κυριαρχεί το αδιέξοδο και διαστροφικά αυτοϊκανοποιητικό συλλογικό αυτομαστίγωμα.
Αν αντιπαθείς, λ.χ., την κυβέρνηση Μητσοτάκη, ταυτίζεις την ολέθρια κρατική ανεπάρκεια στη διαχείριση συγκεκριμένων πυρκαγιών με το παραδοσιακά πολιτικοποιημένο κράτος, που η εν λόγω κυβέρνηση σήμερα ελέγχει. Η συγκεκριμένη ανεπάρκεια δεν αντιμετωπίζεται ως «τοπική» αστοχία, αλλά ως καθολικό γνώρισμα του (πολιτικοποιημένου) κράτους – όθεν η αυτο-επικυρούμενη συλλογική αυτο-απαξίωση.
Θα μιλάμε με τη θεσμική ωριμότητα των Καναδών για το κράτος μας όταν αυτό τεθεί εκτός του πεδίου της πολιτικής σύγκρουσης. Τότε θα εστιάζουμε σε επιμέρους διαχειριστικές αστοχίες, άρα θα μαθαίνουμε, γιατί θα έχει δημιουργηθεί ένα νέο όλον – θα εντάσσεται διαφορετικά το κράτος στη συλλογική συνείδησή μας.
Αυτό πρέπει να είναι, μεταξύ άλλων, το έργο μιας αυθεντικά εκσυγχρονιστικής κυβέρνησης: ανεξάρτητα πορίσματα για τη διαχείριση συγκεκριμένων πυρκαγιών, στο πρότυπο των βρετανικών public inquiries· καθιέρωση μόνιμου υφυπουργού Πολιτικής Προστασίας· υπηρεσιακός γενικός γραμματέας Δασών (όχι πολιτικό πρόσωπο, όπως τώρα)· αυτοτελής λειτουργία της Δασικής Υπηρεσίας, στα πρότυπα του καναδικού και του αμερικανικού Forest Service· επαγγελματική διοίκηση παντού. Δεν θα εξαλείψουν αυτά τις δασικές πυρκαγιές, αλλά θα καταφέρουν να μιλάμε διαφορετικά (: πιο γόνιμα) για την αντιμετώπισή τους.
Ο κ. Χαρίδημος Κ. Τσούκας (www.htsoukas.com) είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κύπρου και ερευνητής καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Warwick.