Το BBC επικρίθηκε από πολιτικούς, νομικούς, αρθρογράφους, αλλά και το κοινό που διαδήλωσε πριν από λίγες μέρες έξω από τα γραφεία του, επειδή δεν χρησιμοποιεί τον χαρακτηρισμό «τρομοκράτες» για τη Χαμάς, αλλά τους αποκαλεί «μαχητές» (militants). Ποια ήταν η απάντηση του BBC; Εκπρόσωποί του επικαλέστηκαν την πάγια πολιτική του ΒΒC η οποία αποτυπώνεται στον κανονισμό του, ο οποίος αναφέρει επί λέξει: «Η μετάδοση τυχόν πράξεων τρομοκρατίας πρέπει να είναι έγκαιρη και υπεύθυνη, λαμβάνοντας υπόψη την αξίωσή μας για την οφειλόμενη ακρίβεια και αμεροληψία. Η τρομοκρατία είναι ένα δύσκολο θέμα που εξάπτει πάθη με σημαντικές πολιτικές συμπαραδηλώσεις και απαιτείται προσοχή στη χρήση της γλώσσας που μεταφέρει αξιακές κρίσεις. Δεν πρέπει να χρησιμοποιούμε τον όρο “τρομοκράτης” χωρίς να αποδίδουμε τη χρήση της σε κάποιον. Η ίδια η λέξη “τρομοκράτης” μπορεί να εμποδίζει παρά να βοηθάει την κατανόηση […] Η ευθύνη μας είναι να παραμένουμε αντικειμενικοί και να κάνουμε ρεπορτάζ με τρόπους που δίνουν τη δυνατότητα στα κοινά μας να εκτιμήσουν τα ίδια ποιος έκανε τι σε ποιον».
Οπως φαίνεται από τα παραπάνω, το BBC αναγνωρίζει ρητώς πως γίνονται πράξεις τρομοκρατίας. Αλλά δεν θέλει να χαρακτηρίσει αυτούς που τις κάνουν τρομοκράτες. Δεν λέει να μην τους χαρακτηρίζει κανείς έτσι. Φιλοξενεί στις εκπομπές του ανθρώπους που το κάνουν. Αλλά δεν θέλει το ίδιο να το κάνει. Γιατί άραγε; Διότι, μας λέει, είναι ένας διεθνής ραδιοτηλεοπτικός φορέας, έχει κοινό παντού στον κόσμο και δεν θέλει να τον θεωρούν προκατειλημμένο υπέρ μιας πλευράς. Θέλει να διατηρήσει την εμπιστοσύνη όλων. Δηλαδή, μάς λέει, ότι αυτό που προέχει γι’ αυτόν τον οργανισμό είναι να τον ακούν όλοι, οπότε, εφόσον κάποιοι θίγονται με τον χαρακτηρισμό «τρομοκράτες», δεν θα τον χρησιμοποιεί.
Αρα, η δέσμευση για ακρίβεια κατά κάποιον τρόπο υποσκελίζεται, αφού χρησιμοποιείται ηπιότερος χαρακτηρισμός από τον ενδεδειγμένο, προκειμένου να διατηρηθεί το κοινό. Κάνει το ΒΒC μια υποχώρηση στην ακρίβεια για να μη χάσει ακροατές, αλλά και για να μην προκαλέσει πολιτικά προβλήματα. Δηλαδή η πολιτική του υπαγορεύεται από τον φόβο για τις αναμενόμενες πολιτικές αντιδράσεις (το Ηνωμένο Βασίλειο έχει μεγάλο αριθμό αραβικής καταγωγής κατοίκων) και από τη μέριμνα για το επιχειρηματικό του συμφέρον. Η εκτίμηση αυτή ενισχύεται από το ότι έχει επισημανθεί πως το BBC χρησιμοποιούσε στο παρελθόν τον όρο τρομοκράτης-τρομοκρατία, π.χ. για την Αλ Κάιντα, αλλά και μόλις πρόσφατα για τη σφαγή των δύο φιλάθλων στις Βρυξέλλες. Ο φόβος για πολιτικές αντιδράσεις μπορεί να είναι θεμιτή μέριμνα για τα κόμματα. Οχι, όμως, για έναν ειδησεογραφικό οργανισμό, όταν συνεπάγεται εκπτώσεις στην ακρίβεια.
Η αμεροληψία δεν είναι από μόνη της αρετή. Αν είσαι μάρτυρας σε έναν βιασμό, το να είσαι αμερόληπτος, ακόμη και ως δημοσιογράφος, σημαίνει ότι είσαι ανήθικος. Η αμεροληψία είναι αρετή όταν απαιτεί έλλειψη προκατάληψης για να μην παραχαράσσεις τα γεγονότα. Δεν θα παραχαράσσεις τα γεγονότα για να είσαι δήθεν αμερόληπτος. Εξάλλου, το καθήκον ενός δημοσιογραφικού οργανισμού είναι, πρωτίστως, να αναζητεί και να λέει την αλήθεια. Αν η αλήθεια απαιτεί να πεις ότι κάποιος είναι τρομοκράτης, πρέπει να το πεις.
Τα γεγονότα δεν παρουσιάζονται από μόνα τους, γυμνά. Χρειάζονται λέξεις για να περιγραφούν. Κι όταν χρησιμοποιείς τις λάθος λέξεις, δεν κάνεις το καθήκον σου.
Λένε ορισμένοι ότι «ο καθένας έχει την αλήθεια του» και οι δημοσιογράφοι έχουν το καθήκον να τις παρουσιάζουν. Οχι. Δεν υπάρχουν πολλές αλήθειες. Υπάρχουν πολλές απόψεις και ερμηνείες. Κάποιες από αυτές είναι αληθείς, κάποιες ψευδείς και κάποιες ανόητες- ακατανόητες. Οι δημοσιογράφοι πρέπει να μας παρουσιάζουν τις διάφορες απόψεις ψάχνοντας πάντα να μεταδώσουν την αλήθεια. Μπορεί να μην τη βρουν ποτέ. Η αξίωσή της όμως είναι ανεξάλειπτη. Επίσης η αλήθεια κατά κανέναν τρόπο δεν βρίσκεται πάντα στη μέση.
Λέει το BBC, εμείς παρουσιάζουμε τα γεγονότα στο κοινό και το αφήνουμε να αποφασίσει. Τα γεγονότα, όμως, δεν παρουσιάζονται από μόνα τους γυμνά. Χρειάζονται λέξεις για να διακριθούν και να περιγραφούν. Κι όταν χρησιμοποιείς τις λάθος λέξεις, δεν κάνεις το καθήκον σου. Πώς βρίσκουμε τις σωστές λέξεις; Δεν υπάρχει κάποια φύση των πραγμάτων που προσδιορίζει και μας υπαγορεύει τις σωστές λέξεις. Αρκεί να χρησιμοποιούμε τη γλώσσα σωστά και να μην παρασυρόμαστε από άλλες σκοπιμότητες.
Εδώ εγείρεται και το ζήτημα της αντικειμενικότητας. Η αντικειμενικότητα κατανοείται με διαφορετικούς τρόπους, αλλά ο κυριότερος –και αυτός που υπονοείται από τον όρο– είναι να μένεις πιστός στο αντικείμενο που μελετάς ή περιγράφεις. Να μην εμβάλλεις υποκειμενικά στοιχεία. Αντικειμενικότητα δεν σημαίνει διυποκειμενικότητα. Ακόμη κι αν συμφωνούμε μεταξύ μας, μπορεί να μη συλλαμβάνουμε σωστά ένα αντικείμενο. Πολλοί υποστηρίζουν ότι δεν πρέπει να υπεισέρχονται αξιακές κρίσεις στις περιγραφές μας για να είναι αντικειμενικές. Ωστόσο, όπως παρατήρησε η φιλόσοφος Αϊρις Μέρντοχ, «σχεδόν όλες οι χρήσεις της γλώσσας μεταδίδουν αξίες». Ας σκεφτούμε τις λεγόμενες «μεστές» έννοιες, όπως «βάναυσος» ή «γενναίος». Φαίνεται να είναι καθαρά περιγραφικές, αλλά δηλώνουν σαφώς ηθική αποδοκιμασία ή επιδοκιμασία. Εάν επιχειρήσουμε να περιγράψουμε ένα σύνολο γεγονότων χωρίς μεστές ηθικές έννοιες, δεν θα έχουμε περιγράψει τα ίδια γεγονότα. Οι αξιακές κρίσεις είναι αναπόφευκτες. Ο ιστορικός Ραούλ Χίλμπεργκ προσπάθησε να γράψει την ιστορία του Ολοκαυτώματος χρησιμοποιώντας ουδέτερη γλώσσα, απαλλαγμένη από αξίες. Πολύ γρήγορα κατάλαβε ότι έπρεπε να αναθεωρήσει για να κάνει τη δουλειά του σωστά.
Η κ. Βάσω Κιντή είναι καθηγήτρια Φιλοσοφίας στο ΕΚΠΑ.