Ο άνθρωπος χαμήλωσε την ένταση της φωνής του, με κοίταξε στα μάτια, και μου είπε: “πάντως, υπάρχουν και κάποιοι που λένε πως δεν είναι σίγουρο ότι η κλιματική αλλαγή οφείλεται στην ανθρώπινη δραστηριότητα”. Εξεπλάγην, καθότι αυτό ήταν κάτι που δεν γνώριζα. Ποιοι είναι αυτοί που το λένε αυτό; “Διάφοροι”, μου είπε ο άνθρωπος, ο οποίος δεν ήταν ούτε ψεκασμένος, ούτε αμόρφωτος, ούτε ανενημέρωτος. “Είναι αυτοί οι άνθρωποι εδώ στο δωμάτιο μαζί μας”; Είχα μόλις μιλήσει για την κλιματική κρίση και για τις φετινές φυσικές καταστροφές, και ο άνθρωπος αυτός, καλοπροαίρετα και φιλικά, είχε έρθει να μου θέσει υπόψιν και την “άλλη άποψη”. Αυτό είναι ένα σοβαρό θέμα, καθότι έχουμε 2023, πολλά και πολύ σημαντικά πράγματα πρέπει να αλλάξουν πάρα πολύ γρήγορα αν θέλουμε να συνεχίσουμε να ζούμε και να ευημερούμε ως είδος, και τέτοιες αλλαγές δεν πρόκειται να υιοθετηθούν αν ακόμα και σοβαροί, μορφωμένοι άνθρωποι δεν έχουν πειστεί για το τι ακριβώς είναι αυτό που μας συμβαίνει.
Οπότε σήμερα εδώ θα σας γράψω μερικά από αυτά που έχω διαβάσει για το πώς η επιστημονική κοινότητα γνωρίζει στα σίγουρα ότι η αιτία της κλιματικής αλλαγής είναι η ανθρώπινη δραστηριότητα. Εύχομαι να σας φανεί χρήσιμο.
Πρώτα απ’ όλα, να συμφωνήσουμε αυτή εδώ δεν είναι η πρώτη “κλιματική αλλαγή” που έχει περάσει ο πλανήτης. Στο παρελθόν έχουν συμβεί πολυάριθμες μεγάλες και βίαιες αυξομειώσεις στη μέση θερμοκρασία της Γης. Απολύτως καμία από εκείνες τις αυξομειώσεις δεν οφειλόταν στην ανθρώπινη δραστηριότητα, ασφαλώς, καθώς τότε δεν υπήρχαν άνθρωποι. Προκλήθηκαν όλες από “φυσικά” αίτια (βάζω τη λέξη σε εισαγωγικά καθώς, αν το σκεφτεί κανείς, και οι άνθρωποι μέρος της φύσης είναι, οπότε και τα ανθρωπογενή αίτια “φυσικά” αίτια είναι). Μήπως, θα αναρωτηθεί κανείς, κι αυτή εδώ η κλιματική αλλαγή που βιώνουμε σήμερα οφείλεται σε φυσικά αίτια; Για παράδειγμα, υπάρχουν τρεις μεγάλοι, σημαντικοί παράγοντες που επηρεάζουν δραματικά το κλίμα στην επιφάνεια της Γης, που έχουν προκαλέσει “κλιματικές αλλαγές” στο παρελθόν και που δεν έχουν καμία σχέση με το τι κάνουν ή δεν κάνουν οι άνθρωποι: αλλαγές στην ενέργεια που εκπέμπει ο ήλιος, αλλαγές στην τροχιά της γης, ή οι φυσικοί κύκλοι του κλιματικού συστήματος του πλανήτη. Μπορεί να φταίει κάτι από αυτά; Οι επιστήμονες, βεβαίως, το έχουν ψάξει. Η απάντηση είναι όχι. Μάλιστα, στις δύο από τις τρεις περιπτώσεις (την ενέργεια που έρχεται από τον ήλιο και την φάση της τροχιάς της Γης) οι παράγοντες αυτοί βρίσκονται -και θα βρίσκονται για χιλιάδες χρόνια ακόμα- σε φάση που προκαλεί ψύχρανση στην επιφάνεια του πλανήτη, όχι θέρμανση.
Ο ήλιος, ας πούμε, είναι ένας προφανής ύποπτος. Σχεδόν όλη την ενέργεια που έχουμε στη Γη από τον ήλιο την παίρνουμε (ακόμα και τα ορυκτά καύσιμα πρακτικά είναι ηλιακή ενέργεια δεσμευμένη από φυτά εκατομμύρια χρόνια πριν) και το “πόσο λάμπει” επηρεάζει πολύ τη θερμοκρασία και το κλίμα στην επιφάνεια. Και πράγματι, η ενέργεια που στέλνει προς το μέρος μας δεν είναι σταθερή. Αυξομειώνεται περιοδικά, κάνει κύκλους. Μήπως η κλιματική αλλαγή που συμβαίνει τώρα συμβαίνει επειδή η ενέργεια που έρχεται από τον ήλιο αυξάνεται; Μήπως είμαστε σε μια τέτοια φάση αυτού του φυσικού κύκλου; Φυσικά, οι επιστήμονες το έχουν ελέγξει αυτό, και μάλιστα με διάφορους τρόπους, έμμεσους και άμεσους. Αν η κλιματική αλλαγή οφειλόταν σε αύξηση της ενέργειας που έρχεται από τον ήλιο, όλα τα στρώματα της ατμόσφαιρας θα θερμαίνονταν, όχι μόνο η τροπόσφαιρα, όπου συσσωρεύεται το περισσότερο CO2. Το ότι η στρατόσφαιρα ή η μεσόσφαιρα δεν θερμαίνονται σημαίνει ότι το αίτιο προέρχεται από κάτω, όχι από το διάστημα. Κι αν αυτό δεν αρκεί, υπάρχει και ένας άλλος, πιο άμεσος τρόπος με τον οποίο οι επιστήμονες το δοκίμασαν αυτό το ενδεχόμενο. Η ενέργεια που εκπέμπει ο ήλιος προς τη μεριά μας μετριέται, και μάλιστα με αρκετή ακρίβεια. Οι μετρήσεις από τους δορυφόρους δείχνουν ότι η ενέργεια του ήλιου από τη δεκαετία του 1970 κι ύστερα μειώνεται, δεν αυξάνεται. Αν αυτός ήταν ο μόνος παράγοντας που επηρεάζει τη θερμοκρασία στην επιφάνεια, τότε θα έπρεπε να βλέπουμε τη θερμοκρασία της επιφάνειας να μειώνεται, όχι να αυξάνεται.
Μήπως όμως φταίνε οι αλλαγές στην τροχιά της Γης γύρω από τον ήλιο; Αυτή είναι η κύρια αιτία των μεγάλων γεωλογικών “εποχών των παγετώνων” -μήπως ζούμε μια τέτοια αλλαγή, αλλά στο ανάποδο; Πάλι όχι. Οι περιοδικές αλλαγές στην τροχιά της Γης γύρω από τον ήλιο, που πράγματι επηρεάζουν την ποσότητα της ηλιακής ακτινοβολίας που φτάνει στη γήινη ατμόσφαιρα, έχουν ανακαλυφθεί και περιγραφεί εδώ και σχεδόν εκατό χρόνια. Οι αλλαγές αυτές, που είναι πολλών ειδών, επηρεάζουν με διαφορετικούς, περίπλοκους τρόπους την θερμοκρασία στην επιφάνεια του κάθε ημισφαιρίου και σε κάθε εποχή του χρόνου, αλλά η περιοδικότητα τους έχει υπολογιστεί με ακρίβεια και ξέρουμε το εξής: ότι τα τελευταία 8.000 χρόνια έχουμε περάσει σε φάση που αυτός ο παράγοντας προκαλεί μείωση της θερμοκρασίας του πλανήτη, όχι αύξηση. Σύμφωνα με τους υπολογισμούς, θα περάσουμε σε φάση θέρμανσης από αυτή την αιτία μετά από άλλα 15.000 χρόνια περίπου.
Μήπως, τότε, η αύξηση της θερμοκρασίας οφείλεται στους “φυσικούς κύκλους”; Σε αυτά τα μεγάλα κλιματικά συστήματα τα οποία ορίζουν τον τρόπο με τον οποίο ενέργεια περνά από τους ωκεανούς στην ατμόσφαιρα και το αντίστροφο, σε διάφορες περιοχές του πλανήτη; Το διάσημο φαινόμενο “Ελ Νίνιο” και το λίγο-πολύ ανάποδο του “Λα Νίνια” είναι τέτοια συστήματα. Όταν συμβαίνει το Ελ Νίνιο, για παράδειγμα (όπως αυτή τη στιγμή που μιλάμε), η θερμοκρασία σε μια τεράστια περιοχή του Ειρηνικού Ωκεανού που ξεκινά από τις ακτές του Περού αυξάνεται κατά περίπου 3 βαθμούς σε σχέση με τον υπόλοιπο ωκεανό, πράγμα που προκαλεί μεταβολές στην θερμοκρασία της ατμόσφαιρας, στην ατμοσφαιρική πίεση, στους ανέμους, στις βροχοπτώσεις, τις καταιγίδες και τους κυκλώνες, μεταξύ άλλων. Τέτοια φαινόμενα δημιουργούν συχνά μικρές ή μεγάλες αλλαγές στις κλιματικές συνθήκες μεγάλων περιοχών. Αλλά ένα χαρακτηριστικό τους που τα κάνει να διαφέρουν πολύ από αυτό που συμβαίνει τώρα, είναι ακριβώς αυτό: ότι επηρεάζουν περιοδικά συγκεκριμένες περιοχές του πλανήτη. Όχι ολόκληρο τον πλανήτη. Τα φυσικά, περιοδικά φαινόμενα αυτά μεταφέρουν ενέργεια από ένα μέρος του πλανήτη στο άλλο. Αλλά εμείς τον τελευταίο αιώνα βλέπουμε τη μέση θερμοκρασία να αυξάνεται παντού, σε όλα τα μήκη και τα πλάτη του κόσμου. Όχι παντού με την ίδια ταχύτητα, αλλά παντού. Αυτό δεν μπορεί να εξηγηθεί από αυτά τα φυσικά συστήματα.
Υπάρχουν και πιο παλαβές θεωρίες για πιο αόριστα ή μυστικιστικά φαινόμενα που μπορεί να ευθύνονται για την κλιματική αλλαγή. Απολύτως καμία δεν την εξηγεί καλύτερα και πληρέστερα από τις εκπομπές αερίων που προκαλούν το φαινόμενο του θερμοκηπίου από την ανθρώπινη δραστηριότητα τα τελευταία 200 χρόνια. Το φαινόμενο είναι τόσο κραυγαλέο, που η ίδια η μοναδικότητά του θα έπρεπε να αποτελεί επαρκή απόδειξη για το ότι συμβαίνει. Όπως είπαμε, το κλίμα στον πλανήτη μας έχει αλλάξει στο παρελθόν πάρα πολλές φορές. Σε αρκετές περιπτώσεις, η θερμοκρασία είχε αυξηθεί ακόμα περισσότερο από όσο αυξάνεται σήμερα. Παρόμοια συγκέντρωση CO2 στην ατμόσφαιρα με τη σημερινή υπήρχε και πριν από 15 εκατομμύρια χρόνια. Αλλά στο παρελθόν οι “κλιματικές αλλαγές” που οφείλονταν σε κάποια από τα φυσικά αίτια έπαιρναν πολλούς αιώνες ή χιλιετίες. Οι αλλαγές που οφείλονται σε φυσικά αίτια σαν αυτά που αναφέρουμε παραπάνω είναι αργές, σταδιακές αλλαγές. Την προηγούμενη φορά που η θερμοκρασία αυξήθηκε σχετικά γρήγορα και απότομα εξαιτίας της συσσώρευσης αερίων του θερμοκηπίου στην ατμόσφαιρα, 55 εκατομμύρια χρόνια πριν, όταν η αύξηση έφτασε τους 5 βαθμούς και η στάθμη της θάλασσας ήταν 60 μέτρα πιο ψηλά από ό,τι είναι σήμερα, η όλη διαδικασία πήρε 100.000 χρόνια για να ολοκληρωθεί. Σύμφωνα με τους υπολογισμούς, εμείς σήμερα στέλνουμε στην ατμόσφαιρα διοξείδιο του άνθρακα δέκα φορές πιο γρήγορα από ό,τι συνέβαινε τότε.
Μακάρι να υπήρξε άλλη εξήγηση. Οι επιστήμονες τις έχουν δοκιμάσει όλες. Πολυάριθμες, αλλεπάλληλες έρευνες έχουν τεκμηριώσει ξανά και ξανά ότι η ανθρώπινη δραστηριότητα ευθύνεται για παραπάνω από το 100% της αύξησης της μέσης θερμοκρασίας που παρατηρείται στον πλανήτη. Ναι, αυτό που διαβάστε. Όχι για το 100% της αύξησης της θερμοκρασίας -για παραπάνω από το 100%. Πώς γίνεται αυτό; Μα, επειδή, όπως είπαμε, κανονικά η θερμοκρασία στη Γη θα έπρεπε να μειώνεται λίγο. Αντ’ αυτού, αυξάνεται.
Ναι αλλά, θα πει κάποιος, και τι γίνεται με τους επιστήμονες που λένε το αντίθετο; Εδώ θα μου επιτρέψετε να είμαι κοφτός και απότομος: δεν υπάρχουν επιστήμονες που να λένε το αντίθετο. Ή, τουλάχιστον, για να είμαι πιο ακριβής, δεν υπάρχουν επιστήμονες στα επιστημονικά πεδία που σχετίζονται με την κλιματική αλλαγή, που να κάνουν έρευνα και να δημοσιεύουν ευρήματα στον κλάδο τους, που να έχουν μια κάποια εγκυρότητα και έστω υποτυπώδη αξιοπιστία, οι οποίοι δεν πιστεύουν ότι η κλιματική αλλαγή είναι ανθρωπογενής. Η ομοφωνία της επιστημονικής κοινότητας περί αυτού είναι απόλυτη. Υπάρχει ένα ευρύτατα διαδεδομένο στατιστικό στοιχείο που λέει ότι “97% των επιστημόνων συμφωνούν ότι η κλιματική αλλαγή είναι ανθρωπογενής”. Το στοιχείο αυτό ίσως να το έχετε δει και εσείς γραμμένο πολλές φορές, αλλά είναι λάθος. Είναι παρωχημένο στοιχείο. Μην το πιστεύετε. Η έρευνα από την οποία προέρχεται είναι παλαιότερη και στο δείγμα της περιλάμβανε ακόμα και δημοσιεύσεις από τις αρχές της δεκαετίας του 1990. Το 2021 ερευνητές κάθισαν και έκαναν μια πιο προσεκτική ανάλυση 88.125 επιστημονικών δημοσιεύσεων από την περίοδο 2012-2020, ψάχνοντας να δουν σε πόσες οι συγγραφείς αμφισβητούν το ότι η κλιματική αλλαγή είναι ανθρωπογενής. Ξέρετε πόσες δημοσιεύσεις βρήκαν; Τριάντα μία, κυρίως σε μικρά, περιορισμένης επιδραστικότητας περιοδικά. Το συμπέρασμα τους ήταν ξεκάθαρο: δεν “συμφωνεί το 97%” των επιστημόνων ότι η κλιματική αλλαγή είναι ανθρωπογενής. Συμφωνεί το 99,9%.
Μπορεί, ωστόσο, να έχετε εσείς ακούσει διάφορους, ακόμα και επιστήμονες άλλων κλάδων, που να διατυπώνουν αμφιβολίες. Μια φορά, σε ένα κλειστό workshop που είχα συντονίσει με Έλληνες καθηγητές πανεπιστημίου για το θέμα της κλιματικής αλλαγής, ο πρώτος που ζήτησε το λόγο για να μιλήσει αποδείχτηκε αυτό που γλυκά, τρυφερά και χωρίς ψόγο αποκαλούμε “ψεκασμένος”. Αυτό δεν είναι περίεργο. Δεν είναι έκπληξη. Δεν ξέρω πόσους καθηγητές πανεπιστημίου γνωρίζετε προσωπικά, ή πριν από πόσα χρόνια έχετε περάσει από ελληνικό πανεπιστήμιο, αλλά οι καθηγητές πανεπιστημίου δεν είναι εξορισμού τέρατα λογικής και ορθολογισμού. Μπορεί το ποσοστό των λογικών, ψύχραιμων και νηφάλιων ανάμεσά τους να είναι μεγαλύτερο από ό,τι στο γενικό πληθυσμό, αλλά οπωσδήποτε δεν είναι (δεν πλησιάζει καν το) 100%. Παντού υπάρχουν και θα υπάρχουν άνθρωποι που για δικούς τους λόγους πιστεύουν πράγματα που δεν ισχύουν. Οφείλουμε να τους αφουγκραζόμαστε με ανθρωπιά και με κατανόηση. Αλλά δεν γίνεται οι λανθασμένες απόψεις τους να δημιουργούν την εντύπωση ότι για το θέμα αυτό υπάρχει οποιαδήποτε αμφιβολία, αμφισβήτηση ή συζήτηση. Θεωρείται λήξαν εδώ και πάρα πολύ καιρό.
Το τι θα πρέπει να κάνουμε για το λύσουμε, βέβαια, είναι μια άλλη, μεγάλη συζήτηση. Αλλά πριν την κάνουμε θα πρέπει τουλάχιστον να συμφωνήσουμε για το ποιος φταίει. Εμείς. Φταίμε εμείς, 100%. Ή μάλλον, πάνω από 100%.