Στην εναρκτήρια συνεδρίαση της Συμβουλευτικής Επιτροπής για την Τεχνητή Νοημοσύνη (25/10/2023), ο Κυριάκος Μητσοτάκης, αναφερόμενος στην τεχνητή νοημοσύνη ως εργαλείο δημοσίας πολιτικής, είπε τα εξής ενδιαφέροντα: «Εχουμε, θα έλεγα, και ένα συγκριτικό πλεονέκτημα το οποίο απορρέει από την ιστορία μας, τον πολιτισμό μας, τη γλώσσα μας και τον πρωταγωνιστικό ρόλο που μπορούμε να παίξουμε σε ζητήματα όπως η ηθική διάσταση της τεχνητής νοημοσύνης, για λόγους που νομίζω ότι είναι απολύτως προφανείς». Με την τοποθέτηση του πρωθυπουργού συμφώνησε και ο πρόεδρος της επιτροπής Κ. Δασκαλάκης, το οποίο σημαίνει ότι πρόκειται για οδηγητική γραμμή.
Ο νοήμων πολίτης πολύ δύσκολα θα διαφωνούσε με τέτοιαν κατεύθυνση, όταν και ο διεθνής διάλογος αναδεικνύει τα ηθικά προβλήματα της τεχνολογικής αυτής εξελίξεως. Θα ήθελα εδώ να υπογραμμίσω, εις επίρρωσιν των προηγουμένων, ορισμένα διακυβεύματα του «συγκριτικού μας πλεονεκτήματος», καθώς στην παρούσα συγκυρία λαμβάνουν μορφή μειονεκτήματος.
Ως γλώσσα και πολιτισμός, ο ελληνισμός υπερβαίνει τα όρια του νεοελληνικού εθνικού κράτους, παραμένοντας προϋπόθεση να κατανοούμε την ταυτότητά μας. Ομως το γεγονός ότι η ταυτότητά μας περιχωρεί τον ελληνισμό της μεγάλης διάρκειας, κατ’ εξοχήν συνεπάγεται ανθρωπολογικό φωτισμό του πεδίου. Απαιτεί να προσεγγίζουμε τα φαινόμενα στις υπόγειες κυρίως διαδρομές και στα ασύνειδα ρεύματα που τα διασχίζουν, στη θέληση δηλαδή η οποία τα διαμορφώνει μακροχρονίως και όχι, όπως συνηθίζεται, στη δυναμική των συστημάτων, η οποία ακολουθεί τις λογικές των εκάστοτε συνθηκών. Είναι σημαντικό να εντοπίζουμε ποιες ροπές της θελήσεως τροφοδοτούν με επιλογές τους τις εν έργω αντιλήψεις και ιδέες.
Κυριότατος συντελεστής διαπλάσεως των εννοιών και οργανώσεως της αντιλήψεως σε συνεκτικό λόγο είναι η γλώσσα. Δεν πρόκειται βέβαια για σύστημα σημείων το οποίο υπηρετεί απλώς την επικοινωνία. Αποτελεί και οικοδόμημα αξιών, παράγοντα πολιτισμικής συνοχής με εγγενή μορφοπλαστική δύναμη και στην περίπτωσή μας ακτινοβολία οικουμενική, αφού στα ελληνικά εκφράστηκαν οι αρχαίοι κλασικοί και γράφηκαν τα Ευαγγέλια, προσφέροντας στον άνθρωπο την ικανότητα να δημιουργήσει τον εαυτό του και την ιστορία του.
Η αξιακή υπόσταση της γλώσσας μας υποβαθμίστηκε δραματικά με την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση του 1976, που άνοιξε με τη σειρά της τον δρόμο για την καθιέρωση του μονοτονικού συστήματος, το 1982. Η επικοινωνιακή της διόγκωση συρρίκνωσε τα νοήματα στις χρήσεις, οδηγώντας σε απελπιστική γλωσσική ένδεια και μηχανική σκέψη τις νεότερες γενιές. Τις ετοίμασε να παραδοθούν ανακουφιστικά στην ψηφιακή παράσταση, ο μονοδιάστατος χαρακτήρας της οποίας αντικατέστησε τις σημασίες, αυξάνοντας κατακόρυφα την έξαρση της βίας στην κοινωνία. Εκεί που η γλώσσα μας θα αντέτασσε στην ηλεκτρονική εικόνα την πολυδυναμία του νοήματος, βρέθηκε άοπλη και συνθηκολόγησε. Η παράδοση του λόγου στην προφορικότητα εν ονόματι της «ευκολίας» απέβη εις βάρος της πολιτισμικής της διαστάσεως, η οποία ευνοεί τη διανοητική ενέργεια και ζωντανεύει στο παρόν την ιστορία ως διάρκεια.
Εκεί που η γλώσσα μας θα αντέτασσε στην ηλεκτρονική εικόνα την πολυδυναμία του νοήματος, βρέθηκε άοπλη και συνθηκολόγησε.
Καλύτερα: Στο ηλεκτρονικό περιβάλλον τα σύμβολα, αντί να διαμορφώνονται βάσει της σημασίας των ως δυνατότητες και να επιδρούν αναπλαστικά στην πνευματική μας ζωή, σιτίζονται από την ίδια τους την παράσταση, που ο αποδέκτης εισπράττει σαν αλήθεια. Η ψυχική ζωή έτσι ταυτίζεται με τις εξωτερικές εκδηλώσεις της και βυθίζεται σε σύγχυση, όπου τα συναισθήματα, αντί να μας τροφοδοτούν θετικά, μας καταπίνουν. Η εσωτερίκευση των ψηφιακών εικόνων ως αλήθειας κυριαρχεί στη σφαίρα των συναισθημάτων, οπότε την ανθρώπινη ανάγκη του αυτογνωρισμού αντικαθιστά μια ναρκισσιστική διάθεση στη μαζική ομοιομορφία.
Ζωτικό ρόλο στην ποιοτική διάρκεια μιας γλώσσας παίζει η γραφή. Ο γραπτός λόγος εμποδίζει να επεκταθεί διαβρωτικά το προφορικό στοιχείο στη γλώσσα και μαζί του η παροντικότητα της επικοινωνίας εις βάρος του πολιτισμού. Εμείς ειδικά παραβλέπουμε πως η γραφή προστατεύει την εννοιοπαραγωγική και αξιακή λειτουργία της γλώσσας και υποφέρει εκτεθειμένη χωρίς όρια στην προφορικότητα, όπου κυβερνά το αίσθημα αδιαφορώντας για το νόημα. Με τις έννοιες που δημιουργεί και την αντίληψη που οργανώνει, η γραφή επιτρέπει στον άνθρωπο να διαμορφώσει τη συνεκτική εκείνη εικόνα του εαυτού του και του κόσμου η οποία συγκροτεί πολιτισμό.
Ο καλλιεργημένος γραπτός λόγος ενισχύει την ποιότητα του προφορικού. Διαβάζοντας φωναχτά ή από μέσα μας το κείμενο ενός βιβλίου ή ενός υπολογιστή, συνδεόμαστε ψυχικά με την εικόνα του νοήματός του, αφού η ματιά μας είναι συγχρόνως θέα του και ακρόαση. Η σωματική αίσθηση εισχωρεί στο πνεύμα της γραπτής φράσεως, ενώ τόνοι, πνεύματα και σημεία στίξεως ενώνουν το υλικό στοιχείο με το ψυχικό και ισορροπούν την ένταση μεταξύ ελλόγου και αλόγου.
Υπό το καθεστώς της προφορικότητος και του μονοτονικού, που εννοεί να διαχωρίζει την εικόνα του γράμματος από τη φωνή η οποία το ζωντανεύει, την οπτική από την ακουστική αίσθηση και διαίσθηση, στη σημερινή ψηφιακή πραγματικότητα η ενότητα του σωματικού με το πνευματικό δοκιμάζεται βάναυσα, με ολέθριες συνέπειες για τον πολιτισμό μας. Μήπως αναγκαία προϋπόθεση γονιμότητος του έργου της επιτροπής για την τεχνητή νοημοσύνη θα ήταν η αναπροσαρμογή στις νέες συνθήκες της γλωσσικής μεταρρυθμίσεως του 1976, με βάση τον ρόλο της γραφής στη γλώσσα, και η επαναφορά του πολυτονικού; Μ’ αυτό τον τρόπο η σημασιολογική καταβολή της ελληνικής μπορεί να αιμοδοτεί ως ενεργώς πνευματική παράδοση τον λόγο και τον πολιτισμό μας, να συνιστά τόπο αενάου συνθέσεως της ζωντανής φράσεως με την πολυδυναμία της εκφράσεως, πέρα του προ πολλού τελειωμένου γλωσσικού ζητήματος. Το προτείνω.
Ο κ. Στέλιος Ράμφος είναι συγγραφέας.