Θυμάμαι να περιμένω και να καλωσορίζω τον καινούργιο χρόνο, αλλά και να αναρωτιέμαι προς τι τέτοια αδημονία για μια ημέρα όπου τα εόρτια αισθήματα διαρκούν την Πρωτοχρονιά και από την επομένη όλα επανέρχονται στην προτέρα κατάσταση και διάθεση. Τι φέρνει, άραγε, ο χρόνος που έφυγε;
Καθώς δεν ζούμε τόσο στον κόσμο της φύσεως όσο της Ιστορίας, οι συνέπειες του παρελθόντος συνήθως προκύπτουν εν είδει μέλλοντος. Στην Ιστορία μέτρο του χρόνου δεν είναι η κίνηση στον χώρο, αλλά η άπλωση του πνεύματος πριν και μετά το «τώρα». Θα ήταν αδύνατο να αναλογιστούμε τα περασμένα εάν δεν συνδέαμε τα γεγονότα με το νόημά τους. Ετσι μόνο περνάμε από την αίσθηση στις εσωτερικές της προϋποθέσεις και συνυπάρχουμε πέρα από το ένστικτο.
Μεγαλώσαμε με το πνεύμα στραμμένο στο μέλλον, στην ιδέα μιας προόδου γεμάτης υποσχέσεις για καλύτερο αύριο. Προς τα τέλη, όμως, της δεκαετίας του 1960, με τον φόβο ενός πυρηνικού πολέμου, την κλιματική κρίση και τον διαστημικό ανταγωνισμό των υπερδυνάμεων, η προοπτική της οικονομικής αναπτύξεως έδωσε τη θέση της στη διόρθωση λαθών του παρελθόντος. Χάρη σε κινήματα νεολαίας των ανεπτυγμένων χωρών, το διστακτικό τούτο μέλλον άνοιξε δρόμο στην ηγεμονία του κοινωνικά παρόντος χρόνου, με χαρακτηριστικές εκφράσεις τη μεγάλη γιορτή στο Γούντστοκ των Ηνωμένων Πολιτειών και τον γαλλικό Μάη του 1968. Τα κινήματα αυτά εξέπεμπαν μηνύματα ανατροπής, αλλά εν τέλει διεκδικούσαν με έμφαση ένα διαφορετικό τρόπο ζωής «εδώ και τώρα».
Με απαξιωμένο το παρελθόν και το μέλλον ανεξέλεγκτο, την παράδοση εγκλωβισμένη σε στερεότυπα και την πρόοδο διφορούμενη, έμενε μόνο το παρόν για να στηριχθεί επάνω του η σαστισμένη ανθρωπότης. Ετσι, εδώ και μισόν αιώνα βιώνουμε μία ιστορική περίοδο, όπου αν και γεννιόμαστε, μεγαλώνουμε και φεύγουμε στον χρόνο, το παρόν εξουσιάζει τις ψυχές και τα πράγματα.
Χωρίς «πριν» και «μετά»
Το παρόν είναι χρόνος με «πριν» και «μετά», ένα σημείο από όπου τα πάντα περνούν και παραδόξως μένουν, αφού τώρα «θυμόμαστε» το παρελθόν και «τώρα» σχεδιάζουμε το μέλλον. Με δεδομένο το «πριν» και «μετά», στο παρόν βρίσκουμε τον εαυτό μας και αντίστοιχο προσανατολισμό· με δυσεύρετο «πριν» και «μετά» βουλιάζουμε στον χώρο, στερούμενοι εαυτού και συνειδήσεως να βεβαιώνει πως υπάρχουμε.
Ομως ένα παρόν χωρίς «πριν» και «μετά» συμβιώνει μόνο με τον εαυτό του και χρειάζεται όλο και μεγαλύτερη ταχύτητα ώστε να υπερφαλαγγίζει τον χώρο. Για την ακρίβεια, ζει τη μοναξιά του εν διαστολή και τη διαστολή του σαν παγκοσμίωση. Δεν αντιλαμβάνεται τον εαυτό του μόνο σαν άμεσο χρόνο, αλλά εννοεί να ζούμε σ’ αυτόν και γι’ αυτόν ανά πάσα στιγμή. Τη λογική του παρόντος ακολούθησαν τα οικονομικοπολιτικά συστήματα, την υπηρετούν δε με συνέπεια η ψηφιακή τεχνολογία και η τεχνητή νοημοσύνη.
Οι περαιτέρω εξελίξεις εκβάλλουν σε μία οικονομία η οποία καταξιώνει «το συντομότερο δυνατόν», ενώ σταδιακά το παρόν ταυτίζεται με τη στιγμή, χωρίς να παύει να επιβεβαιώνεται στη μακροζωία και στη δραματική μείωση των γεννήσεων του δυτικού κόσμου. Πληροφορούμαστε τα πάντα αδιάκοπα από τα κινητά τηλέφωνα και τα τάμπλετ, με αγωνία μη χάσουμε τίποτα από τα μικρά και μεγάλα δρώμενα στην υφήλιο. Από το «χθες» και το «αύριο», βρεθήκαμε στο «τώρα», στη στιγμή σαν ελιξήριο τάχα της ζωής.
Το κατεπείγον βασιλεύει, διαπιστώνουν όσοι μελετούν τα κοινωνικά. Μ’ άλλα λόγια, οι κύκλοι δραστηριοτήτων όλο και συντομεύουν, καθώς οι ηλεκτρονικοί υπολογιστές ανταποκρίνονται σε κλάσματα δευτερολέπτου, ώστε το μέλλον να ανάγεται στην επομένη στιγμή, με επακόλουθα την επαπειλουμένη καθυστέρηση και την καταθλιπτική διάθεση. Ο ψηφιακός εκσυγχρονισμός επιβάλλει ως λειτουργικό χρόνο τον στιγμιαίο, χωρίς άλλα κριτήρια, οπότε στον ορίζοντα των «κλικ» το έργο του λαμβάνει ψυχαναγκαστικές διαστάσεις, ενώ ο καταιγισμός των γεγονότων στα ΜΜΕ προβαίνει σαν αυθεντική ιστορικότης.
Φτωχαίνει ο άνθρωπος
Η δεσποτεία του στιγμιαίου παρόντος φτωχαίνει απελπιστικά τον άνθρωπο και την κοινωνία. Το προανήγγειλε ήδη το ψυχικό παράλληλο της ικανοποιήσεως κάθε είδους επιθυμίας, υπό την σκέπη του ατομικού δικαιώματος. Επιθυμίας για την ίδια την ευχαρίστηση, όχι για αγαθές προεκτάσεις της αλήθειας της στην ανθρώπινη συνθήκη. Αλλο η φυσική επιθυμία καθ’ εαυτήν και άλλο μια επιθυμία με γνώμονα την αυθεντικότητα του ανθρώπου. Η επιθυμία μπορεί να διεκδικεί τον χαρακτήρα του δικαιώματος μόνον εφόσον η αξία της κοινωνικής συνυπάρξεως επιτρέπει να διακρίνουμε τα μέσα από τον σκοπό της πράξεως. Διαφορετικά επευλογούμε το χάος.
Λόγου χάριν, τι γίνεται όταν ο επαΐων των ψηφιακών διεργασιών επιφορτίζεται να «τρέξει» υπουργεία όπως της Παιδείας, όπου ο ρυθμός της ταχύτητος επιβάλλει στην εργασία των μαθητών και φοιτητών την ήσσονα προσπάθεια και το μηχανικό «ξεπέταγμα» της διδακτέας ύλης, ενώ, αντιθέτως, χρειάζεται το αργό σταθερό «χώνεμα» του γνωστικού αντικειμένου, η κατανόησή του με τη διαπεραστική της σιωπή; Το «μέλλον» που προσφέρει η εργαλειακή τούτη επάρκεια είναι υποβαθμισμένο, ταχύτατα αποκτώμενα τυπικά «προσόντα» μέσω της απλοποιήσεως αντί της εμβαθύνσεως. Τι κόσμο θα διαμορφώσουν οι αυριανές γενιές των εφηρμοσμένων «γνώσεων»;
Οι νέοι μεθούν με το επιθυμητικό «τώρα», αφού τα προς το ζην εξασφαλίζουν οι γονείς. Εχουν την πολυτέλεια μιας αρνητικότητος η οποία εν ονόματι του παρόντος ασκεί βία εναντίον ανθρώπων και θεσμών. Συνυπολογίζω εδώ τη βία της ανυπομονησίας τους, ως εσωτερικού χρόνου των απαιτουμένων υψηλών επαγγελματικών αποδόσεων. Απαιτήσεις τέτοιου είδους γεννούν βία, αφ’ ης στιγμής η αναμονή του αποτελέσματος τρέπεται σε εναγώνιο χρόνο, που δίνει το «παρών» σαν αλλοπρόσαλλος θόρυβος. Η αίσθηση, η συνείδηση και η άσκηση ευθύνης χρειάζονται οπωσδήποτε χρόνο.
Αδιαφορία και συνείδηση
Και με την ιστορία τι να κάνουμε; Να εμπιστευθούμε τα αποτυπώματα των γεγονότων στις ψηφιακές πλατφόρμες και να παραιτηθούμε από το νόημά τους, το οποίο συνυφαίνει το «πριν» με το «τώρα» και με το «μετά»; Η αδιαφορία για το παρελθόν πλάθει ρηχή συνείδηση των στόχων μας. Ή μήπως να το διεκδικήσουμε προσεγγίζοντας τον αλλοτινό καιρό σαν σύγχρονο του παρόντος μας και του παρόντος του ως παρελθόντος; Σ’ αυτή την περίπτωση τη θέση του αντικειμενικού χρόνου καταλαμβάνει ο υποκειμενικός, οπότε η μνήμη αντί να αναπαράγει παθητικά, δημιουργεί. Θεμελιώνει μία σχέση τού «τώρα» με το «πριν», στην οποία τα πράγματα δεν περνούν αλλά ανανεώνονται. Ο Μπέρξον το έδειξε εύστοχα.
Ολα δείχνουν προς ρήξη της διάρκειας του χρόνου με τον εγκλεισμό του «τώρα» στη στιγμή. Τη δυσκολεύουν βέβαια οι ιδεοληψίες της ανυπέρβλητης καταβολής και της οριστικής συντέλειας, μολονότι αμφότερες προϋποθέτουν ένα συστατικό παρόν. Ωστόσο το παρόν τούτο, μόνο του, σημαίνει παρακμή, ενώ το παρόν στη σύνολη ζωή του χρόνου ενέχει αναγέννηση. Σκοπός δεν είναι να εκτιναχθεί στα ύψη η πίεση της στιγμής, διότι θα την αναζητούμε νοσηρά σε άλλη και άλλη δόση· Σκοπός είναι ν’ αλλάξουμε τη σχέση με τον χρόνο, να γίνει ο χρόνος μέσα μας μια ζωτική διάρκεια. Τότε μόνον οι συνειδήσεις θα απαγκιστρωθούν από το ψιλό «τώρα» και το παρόν θα τραπεί σε πεδίο υπαρκτικών επιλογών, οπότε στη δημιουργική του εκδοχή θα συνιστά έξοδο του παρελθόντος προς το μέλλον.
Πλέον οι χρονικότητες του παρελθόντος, του παρόντος και του μέλλοντος δεν αποτελούν διακριτές περιόδους συνεχόμενες εξωτερικά, αλλά συνυπάρχουν. Είναι διαφορετικές δυνατότητες μιας διάρκειας η οποία ενεργοποιείται μέσα μας ως αυτοσυνείδηση. Η αυτοσυνείδηση διαβάζει στο «είναι» το «δέον είναι» και υπ’ αυτό το πρίσμα δεν δίνει χώρο στη βία. Δίνει χώρο στην ανθρωπινότητα όπως αναπτύσσεται στη σφαίρα του νοήματος – ένα σύμπαν που ονομάζουμε αλλιώς Πολιτισμό.
Ο κ. Στέλιος Ράμφος είναι συγγραφέας.