Δεν χρειάζεται ιδιαίτερη οξυδέρκεια για να αντιληφθεί κάποιος ότι ζούμε εδώ και καιρό σε έναν κόσμο που διαμεσολαβείται μέσα απ’ την τεχνολογία όλο και πιο συχνά· όλο και περισσότερο το ανθρώπινο βίωμα φιλτράρεται, ενισχύεται και διαμορφώνεται από μηχανές. Δουλεύουμε, επικοινωνούμε, ενημερωνόμαστε, και διασκεδάζουμε, μέσω συσκευών – κι αυτός είναι ο σταθερός κοινός μας τόπος σ’ όλα τα μήκη και τα πλάτη της Γης· είτε είμαστε νέοι, ή ηλικιωμένοι, είτε πλούσιοι, ή φτωχοί. Στις μέρες μας, λοιπόν, είναι πιο σπάνιο να μην έχουμε ανάμεσά μας κάποια μηχανή, παρά το αντίθετο. Όταν ξεχνάς το κινητό σου τηλέφωνο στο σπίτι, νιώθεις τη γύμνια του προϊστορικού ανθρώπου. Αυτό βέβαια δε σε καθιστά απαραίτητα και τεχνολογικά εγγράμματο.
Επειδή το κοσμογονικό φαινόμενο της τεχνολογικά διαμεσολαβημένης ζωής επηρεάζει τα πάντα, μάς δημιουργεί την ψευδαίσθηση της γνώσης και του ελέγχου. Θέλουμε να πιστεύουμε ότι τα περισσότερα πράγματα μένουν απαράλλαχτα, αλλά αυτό δεν ισχύει. Εξαιτίας του κύματος τεχνολογίας που έχουμε μπροστά μας, οι βεβαιότητές μας όλο και λιγοστεύουν. Σε λίγο, με τις δυνατότητες τεχνολογιών αιχμής θα μπορούμε ακόμα και να νικάμε τον θάνατο. Ήδη, οι ψηφιακοί μας εαυτοί μπορούν να επιβιώνουν μετά το βιολογικό μας τέλος, στο διηνεκές.
Η terra incognita της εκτός δικτύου ζωής δεν υφίσταται· είναι μια ουτοπία. Με κάποιο τρόπο, η μόνη μας επιλογή είναι να καταγράφουμε σχολαστικά τις αλλαγές, και να εξοικειωνόμαστε με το νέο λεξιλόγιο προκειμένου να θυμόμαστε, να επικαιροποιούμε, και να διορθώνουμε όταν χρειάζεται, τις πολιτισμικές μας αξίες. Η γλώσσα είναι το κυρίως όχημα της μάθησης, αλλά και ο ευκρινέστερος καθρέφτης μας.
Πώς προκύπτει η λέξη της χρονιάς;
Έχει μεγάλο ενδιαφέρον η πρακτική των μεγάλων λεξικών της Αγγλικής γλώσσας να αναγορεύουν στο τέλος κάθε χρόνου τις «λέξεις της χρονιάς», γιατί εκτός απ’ την ενημερωτική αξία, μάς προσφέρουν κι έναν εμπειρικό χάρτη των ρητών κι άρρητων αλλαγών που βιώνουμε, χωρίς να μπαίνουμε στη βάσανο των χρονοβόρων ερευνών.
Η «λέξη της χρονιάς», με όποια μεθοδολογία κι αν προκύπτει, αποτυπώνει περισσότερο μια διαισθητική προσέγγιση γλωσσικών τάσεων παρά μια άριστα τεκμηριωμένη μελέτη, αλλά εκεί έγκειται η χρησιμότητά της: είναι ένα γρήγορο νεύμα, μια χειρονομία που επικοινωνεί μια ιδέα που αξίζει να συζητήσουμε.
Σε τελική ανάλυση, ποια πρέπει να είναι λέξη της χρονιάς; Η λέξη που χρησιμοποιήθηκε περισσότερο απ’ τους ανθρώπους; Πώς θα μετρηθεί αυτό; Ή μήπως η λέξη που χρησιμοποιήθηκε περισσότερο στα media; Γιατί να είναι αυτή πιο αντιπροσωπευτική, απ’ τη λέξη που θα αποφασίσουν κάποιοι επαΐοντες λεξικογράφοι;
Ούτε όμως οι αναζητήσεις μας στις διάσημες μηχανές αντανακλούν απαραίτητα τη σπουδαιότητα κάποιας λέξης έναντι άλλων. Το άθροισμα των αποτελεσμάτων των διαδικτυακών αναζητήσεων είναι σαν τις δημοσκοπήσεις: μια φωτογραφία της στιγμής. Στην Ελλάδα, για παράδειγμα η δημοφιλέστερη άγνωστη λέξη για το 2023 ήταν η «αλλαντίαση», μια ασθένεια που προκαλείται από τροφική δηλητηρίαση. Αφορμή στάθηκε ο τραγικός θάνατος μιας γυναίκας. Η αναζήτηση αυτή φανερώνει μια πολύ λογική αγωνία για την υγεία που εκδηλώθηκε τη δεδομένη στιγμή διάδοσης του νέου, αλλά αν θέλαμε να βγάλουμε ένα ακόμα πιο ευρύ συμπέρασμα, θα λέγαμε ότι είναι κι ένα καλό δείγμα των προτεραιοτήτων μας. Η αναζήτηση ιατρικών πληροφοριών απ’ το ίντερνετ είναι γίνει εδώ και καιρό η «πρώτη στάση» των περισσότερων.
Οι λέξεις των λεξικών
Εμείς ωστόσο, θα σταθούμε στις λέξεις της χρονιάς των λεξικών, γιατί η παράδοση αυτή μάς βοηθά να καταλάβουμε λίγο καλύτερα το πνεύμα των καιρών και παράλληλα, μας υπενθυμίζει πόσο σπουδαία εργαλεία είναι τα λεξικά. Μπορεί η λέξη της χρονιάς να είναι ένα αυθαίρετο κατασκεύασμα, αλλά μας θυμίζει ότι οι λέξεις έχουν νόημα και βαρύτατη αξία, κι ότι αντανακλούν εν πολλοίς τον τρόπο με τον οποίο βιώνουμε συλλογικά κι ατομικά τις ζωές μας. Αυτός που ανακηρύσσει μια «λέξη της χρονιάς», κάτι σημαντικό θέλει να μας πει, γιατί γνωρίζει ότι οι λέξεις έχουν μεγάλη ισχύ.
Για το λεξικό Merriam-Webster η λέξη του 2023 ήταν ελληνική: «authentic», δηλαδή «αυθεντικό». Όσο η τεχνολογία θα δημιουργεί όλο και πιο πιστά αντίγραφα, τόσο εμείς θα αναρωτιόμαστε τι είναι αυθεντικό. Η λέξη χτυπάει το καμπανάκι του θαλάμου επιχειρήσεων της σύγχρονης πραγματικότητας. Στον ψηφιακό κόσμο είναι σχεδόν αδύνατο να εξακριβώσεις την αυθεντικότητα. Στην αρχαιολογία του Διαδικτύου το πασίγνωστο σκίτσο του New Yorker έλεγε ότι στο ίντερνετ κανείς δεν ξέρει ότι είσαι σκύλος. Σήμερα, το meme (μιμίδιο στα Ελληνικά) λέει ότι κανείς δεν ξέρει ότι έχει γίνει άλλος. Όλοι παριστάνουμε κάποιους άλλους, κι όλοι διεκδικούμε προσοχή σαν μωρά στην κούνια. Έχει φτάσει να αποκαλείται αυθεντικός ο αυθάδης, ο φασαριόζος, ο εκτός ορίων. Την ίδια στιγμή, το πλαστό έχει γίνει πανομοιότυπο του αυθεντικού, και κάπως έτσι, η σύγχυση είναι εγγυημένη. Ο χώρος για την απάτη όλο και μεγαλώνει. Το αυθεντικό καθίσταται μια ανάμνηση ενός κόσμου που η πλαστογραφία ήταν σπάνια και διώκονταν παραδειγματικά. Τώρα, με το πάτημα ενός κουμπιού μπορείς να διαστρεβλώσεις τα πάντα.
Για το λεξικό του Κέιμπριτζ, η λέξη της χρονιάς είχε ακόμα πιο σαφείς τεχνολογικές συνδηλώσεις. Το «hallucination», δηλαδή «η παραίσθηση» είναι ένας όρος που χρησιμοποιούν οι ειδικοί της τεχνητής νοημοσύνης, για να περιγράψουν τις αστοχίες των μεγάλων γλωσσικών μοντέλων, όπως το ChatGPT, όταν «παρανοούν», κι αρχίζουν να παρέχουν στον χρήστη ασυναρτησίες. Σύμφωνοι, είναι γνωστική μεροληψία να αναφερόμαστε σε στατιστικά μοντέλα σαν να είναι άνθρωποι, αλλά ο ανθρωπομορφισμός μπορεί και να μας βοηθά. Είναι επείγον να μάθουμε ότι η υπερβολική μας εξάρτηση απ’ την τεχνητή νοημοσύνη εμπεριέχει και κινδύνους. Οι παραισθήσεις ουσιαστικά μας λένε ότι τα μοντέλα είναι ατελή, κι ότι πρέπει να τα παίρνουμε στα σοβαρά μόνο εν μέρει. Ας μην παίρνουμε «τις μετρητοίς» όσα μας λέει το ChatGPT, γιατί είναι – όπως κι εμείς – επιρρεπές στα λάθη.
Για το λεξικό της Οξφόρδης, η λέξη της χρονιάς είχε μια πιο έμμεση σχέση με την τεχνολογία. Το «rizz», το οποίο προέρχεται απ’ το «charisma» και σημαίνει χάρισμα, έγινε δημοφιλές από τους YouTubers και τους επιδραστικούς αστέρες του διαδικτύου που εκπέμπουν στις online πλατφόρμες. Το να έχει κάποιος «rizz» σήμερα, συνιστά μεγάλο ανταγωνιστικό πλεονέκτημα. Χρειάζεται δουλειά για να σταθείς στην αρένα της οικονομίας της προσοχής, αλλά το «rizz» αποτελεί θεμέλιο, καθώς ξεκλειδώνει ευκολότερα τον κωδικό των συσκευών, βοηθά στο ατέλειωτο σκρολάρισμα, και παίρνει likes και καρδούλες.
Όταν ο στόχος είναι να σταθείς απέναντι στην κάμερα του κινητού σου και να καταγράψεις τον εαυτό σου σε φορμάτ 9:16, πρέπει να είσαι «αυθεντικός». Αν έχεις και «rizz» ακόμα καλύτερα. Μπορεί να γίνεις και πολιτικός αρχηγός. Αν όχι, θα πρέπει να προσλάβεις αποτελεσματικό επιτελείο. Εφόσον εκεί συχνάζει ο νεαρός κόσμος και τα «δυναμικά κοινά», το TikTok και το Instagram είναι μονόδρομος.
Για το περιοδικό Economist τώρα – το οποίο ως μέσο ενημέρωσης δε δεσμεύεται από λεξικογραφικά ζητήματα – η λέξη της χρονιάς είναι το όνομα ενός προϊόντος: του ChatGPT. Εδώ, η τεχνολογική ταύτιση είναι απόλυτη. Θα μπορούσε να πει κάποιος ότι το ChatGPT αξίζει αναμφίβολα να είναι η λέξη της χρονιάς, καθώς μπήκε δυναμικά στο λεξιλόγιο όλων μας, μαθαίνοντάς μας πόσο έχει προχωρήσει η τεχνητή νοημοσύνη. Απ’ την πρώτη στιγμή που το δοκιμάζεις σου αφήνει μια ανοίκεια αίσθηση και νιώθεις ότι πραγματικά κάτι μαγικό συμβαίνει εδώ. Οι απαντήσεις του, όταν δεν υποκύπτουν στις συχνές «παραισθήσεις», μοιάζουν επικίνδυνα ανθρώπινες. Το ChatGPT μπορεί να γράφει εργασίες, να δίνει επενδυτικές συμβουλές, να λύνει εξισώσεις, να γράφει κώδικα.
Τι μπορεί να ακολουθεί μετά απ’ αυτό; Πόσο πρέπει να φοβόμαστε την προοπτική εμφάνισης σκεπτόμενων μηχανών; Τι θα συμβεί όταν η εξάρτησή μας απ’ τα εργαλεία των ψηφιακών βοηθών γίνει πανίσχυρη; Θα είμαστε σε θέση να ανατρέχουμε σε πηγές; Πώς θα διεκπαιρεώνουμε εργασίες όταν παραλύει το δίκτυο; Το ChatGPT μας άνοιξε αναντίρρητα μια πόρτα προς το μέλλον, αλλά ταυτόχρονα μας έκανε να συνειδητοποιήσουμε ότι δεν είμαστε προετοιμασμένοι. Ας ελπίσουμε ότι η αναδυόμενη αυτή αγωνία θα μετατραπεί σύντομα σε εμβάθυνση κι εκπαιδευτική δράση.
Ας κρατήσουμε τα θετικά
Σίγουρα, ο τεχνολογικός αναλφαβητισμός δεν αντιμετωπίζεται με τη γνώση και την ανάλυση δύο τριών λέξεων, όπως δεν αρκεί να μάθεις το αλφάβητο για ν’ αρχίσεις να κατανοείς μια νέα γλώσσα. Μπορεί όμως αυτή να είναι μια καλή αφετηρία για περισσότερο διάβασμα, καθώς τα λεξικά συνεχίζουν να εμπλουτίζονται με καινούργιες λέξεις. Πολλοί από εμάς, άκουσαν για πρώτη φορά το 2023 τη λέξη «τσατμποτ» (chatbot), που σημαίνει ρομπότ διαλόγου, και τη λέξη «prompt», που σημαίνει εντολή. Πολλοί, επίσης αναρωτήθηκαν τι σημαίνει το GPT (Generative Pretrained Transformer) του ChatGPT, και έμαθαν ότι το «G» αναφέρεται στη δυνατότητα της «παραγωγικής» (generative) τεχνητής νοημοσύνης να δημιουργεί κείμενα, ήχους και εικόνες, το «P» παραπέμπει στη μέθοδο διδασκαλίας του στατιστικού μοντέλου και σημαίνει «προεκπαιδευμένος», και το «T» είναι ο αλγόριθμος «transformer» (μετασχηματιστής), που κάνει εφικτή τη μαγεία του μεγάλου γλωσσικού μοντέλου.
Όλα αυτά πιθανώς να μας προϊδεάζουν για ένα μέλλον που οι μηχανές θα γίνονται όλο και πιο δημιουργικές, πιο νοήμονες, και θα έχουν ίσως λιγότερες «παραισθήσεις», ενώ οι άνθρωποι θα πασχίζουν για τον εντοπισμό της αυθεντικότητας, και θα διαγκωνίζονται προκειμένου να αναδειχθούν ως χαρισματικοί. Αυτός είναι ενδεχομένως και ο ρόλος των «λέξεων της χρονιάς»: να αποτυπώνουν το σήμερα με κάποια σχετική πιστότητα, αλλά και με ελευθερία, να μας εμπνέουν, και να μας δείχνουν την κατεύθυνση προς την οποία κινείται το αύριο. Μ’ αυτή την έννοια, η λέξη της χρονιάς, όταν είναι επιτυχημένη, μπορεί να λειτουργεί και σαν μια μικρή αλλά πολύτιμη γνωστική πυξίδα.
