Μετά τις πυρκαγιές και τις πλημμύρες του περασμένου καλοκαιριού, ο δημόσιος διάλογος ωφελήθηκε πολύ από τις παρεμβάσεις εμπειρογνωμόνων. Με συνεντεύξεις τους σε ραδιοτηλεοπτικά μέσα και άρθρα γνώμης αξιολόγησαν την αντίδραση του κρατικού μηχανισμού. Το ίδιο είχε συμβεί με την επιτροπή επιδημιολόγων και την Εθνική Επιτροπή Εμβολιασμού το 2020-2022, κατά την περίοδο της πανδημίας του κορωνοϊού. Υπάρχει λοιπόν τεχνογνωσία και σωρευμένη εμπειρία ως προς την επίλυση δημόσιων προβλημάτων. Ομως αυτές λαμβάνονται υπόψη κατόπιν εορτής, ενώ θα έπρεπε να έχουν αποτελέσει πηγές λήψης μέτρων για την αντιμετώπιση των προβλημάτων σε προγενέστερα στάδια. Δηλαδή, στο στάδιο διαμόρφωσης της εκάστοτε κυβερνητικής ατζέντας για τα προβλήματα προτεραιότητας και στο στάδιο διαμόρφωσης μέτρων δημόσιας πολιτικής.
Η έλλειψη σύνδεσης της εμπειρογνωμοσύνης με τη διαμόρφωση δημόσιας πολιτικής δεν είναι το ίδιο μεγάλη σε όλους τους τομείς. Η εμπειρία του δημοσιονομικού εκτροχιασμού της χώρας μετά το 2009 συνέβαλε στο να συστηθούν το 2010 το Γραφείο Προϋπολογισμού του Κράτους στη Βουλή και το 2014 το Ελληνικό Δημοσιονομικό Συμβούλιο. Μερικοί τέτοιοι θεσμοί εμπειρογνωμοσύνης είναι μακροβιότεροι, όπως το Συμβούλιο Οικονομικών Εμπειρογνωμόνων (ΣΟΕ) στο υπουργείο Εθνικής Οικονομίας και Οικονομικών. Αλλοι θεσμοί δεν έχουν συσταθεί ακόμα: φαίνεται ότι το υπουργείο Υποδομών και Μεταφορών δεν έχει αντίστοιχο δικό του θεσμό. Χρησιμοποιεί το Τεχνικό Επιμελητήριο της Ελλάδας (ΤΕΕ) ή διάφορους καθηγητές των πολυτεχνείων της χώρας.
Υπάρχουν τρεις ακόμα τάσεις. Πρώτον, η ίδρυση θεσμών και η τοποθέτησή τους σε καθεστώς χειμερίας νάρκης, δεύτερον, η ίδρυση θεσμών και η συχνή αγνόησή τους και, τρίτον, η σύσταση μερικότερων θεσμών, που δεν αφορούν συνολικά έναν τομέα πολιτικής. Παραδείγματα της πρώτης τάσης είναι στο υπουργείο Εξωτερικών το Εθνικό Συμβούλιο Εξωτερικής Πολιτικής (2003 – υπήρχε με άλλη μορφή και παλαιότερα) και στο υπουργείο Εθνικής Αμυνας το Συμβούλιο Αμυντικής Ερευνας, Βιομηχανίας και Τεχνολογίας (ΣΑΕΤΒ, 2001). Παράδειγμα της δεύτερης τάσης είναι το δυναμικό Εθνικό Συμβούλιο Ερευνας, Τεχνολογίας και Καινοτομίας (ΕΣΕΤΕΚ). Συχνά εκφράζει τεκμηριωμένες γνώμες, αλλά καλείται εκ των υστέρων να πάρει θέση σε ειλημμένες αποφάσεις σε θέματα έρευνας και τεχνολογίας. Παράδειγμα της τρίτης τάσης είναι τα συμβούλια στο υπουργείο Πολιτισμού. Γνωστότερο είναι το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο (ΚΑΣ). Υπάρχουν επίσης το Κεντρικό Συμβούλιο Νεωτέρων Μνημείων και το Συμβούλιο Μουσείων. Δεν υπάρχει όργανο που να συμβουλεύει την εκάστοτε κυβέρνηση για την εθνική πολιτική πολιτισμού συνολικά. Δηλαδή, το τοπίο των σχέσεων επιστημονικής εμπειρογνωμοσύνης και πολιτικής ηγεσίας είναι άνισο. Επιστήμη και πολιτική, στην Ελλάδα, αραιά και πού, δίνουν «ραντεβού στα τυφλά».
Οι θεσμοί εμπειρογνωμόνων πρέπει να ιδρύονται και να λειτουργούν προτού συμβούν οι πανδημίες, οι συγκρούσεις μεταφορικών μέσων, οι πυρκαγιές και οι πλημμύρες. Οχι έπειτα από αυτές.
Οι αντιρρήσεις στη σύσταση ή την ενεργοποίηση τέτοιων οργάνων θα ήταν πολλές, αλλά έωλες. Π.χ., αν τέτοια όργανα λειτουργούσαν, θα επιβάρυναν τον κρατικό προϋπολογισμό. Δεν είναι απαραίτητο. Τα μέλη του ΕΣΕΤΕΚ δεν αμείβονται ούτε για την ιδιότητά τους ως μελών ούτε για τη συμμετοχή τους σε συνεδριάσεις. Αλλη αντίρρηση θα ήταν ότι, αφού οι υπηρεσιακοί παράγοντες έχουν γνώση και εμπειρία, δεν χρειαζόμαστε τους εμπειρογνώμονες. Είναι όμως αμφίβολο, π.χ., σε θέματα εξωτερικής και αμυντικής πολιτικής, αν ακόμα και οι εμπειρότεροι διπλωμάτες και στρατιωτικοί έχουν τον χρόνο να κάνουν έρευνα πάνω στα δεδομένα του τομέα τους. Δεν μπορεί να είναι ταυτόχρονα συνδιαμορφωτές μέτρων πολιτικής, εκτελεστές της βούλησης της πολιτικής ηγεσίας και ερευνητές. Μια τελευταία αντίρρηση θα ήταν ότι οι εμπειρογνώμονες δεν είναι αμερόληπτοι ούτε χαρακτηρίζονται από έλλειψη φιλοδοξίας. Θα θελήσουν να υποκαταστήσουν τα εκλεγμένα όργανα στη λήψη των αποφάσεων. Ομως στις δημοκρατίες, ακόμα και σε όσες δεν λειτουργούν καλά, οι εμπειρογνώμονες έχουν μόνο έναν από τους συμβουλευτικούς ρόλους. Τέτοιους ρόλους επίσης παίζουν, ως προς τη λήψη αποφάσεων, ισχυρότεροι παίκτες: συνδικάτα, ενώσεις επιχειρηματιών και επαγγελματιών, πανεπιστήμια και ερευνητικά κέντρα, διαρκείς και ειδικές κοινοβουλευτικές επιτροπές, όλοι όσοι συναποτελούν αυτά που η πολιτική επιστήμη ονομάζει «δίκτυα δημόσιας πολιτικής».
Μετά την οικονομική κρίση η κατάσταση στις σχέσεις επιστήμης – πολιτικής έχει βελτιωθεί κάπως. Αναφέρθηκαν, πιο πάνω, νέοι θεσμοί που ιδρύθηκαν από το 2010. Το 2015-2019, μεταξύ άλλων, ο πρωθυπουργός είχε κοντά του οικονομικούς συμβούλους, ο αντιπρόεδρος της κυβέρνησης είχε γύρω του ένα επιτελείο νεαρών εμπειρογνωμόνων και διάφοροι υπουργοί επιμέρους ομάδες για ειδικά θέματα (π.χ., μεταρρύθμιση του Ποινικού Κώδικα). Ο νόμος για το Επιτελικό Κράτος (ν. 4622/2019, άρθρο 62) προβλέπει την παροχή εμπειρογνωμοσύνης. Ωστόσο, ακόμα και σήμερα, λείπουν ή πάντως δεν εφαρμόζονται κατευθυντήριες οδηγίες ως προς τη χρήση εμπειρογνωμοσύνης σε όλους τους τομείς δημόσιας πολιτικής. Οι οδηγίες θα αφορούσαν, συστηματικά για όλα τα υπουργεία, την οργάνωση μηχανισμών εμπειρογνωμοσύνης, κατανομή αρμοδιοτήτων σε αυτούς, διαδικασίες λειτουργίας των μηχανισμών εμπειρογνωμοσύνης, διαφανή «στρατολόγηση» αλλά και λογοδοσία όσων παρέχουν εμπειρογνωμοσύνη και διάχυση των αποτελεσμάτων της στην κοινωνία με κατανοητό τρόπο. Ωστε και οι πολίτες να μπορούν να ενημερωθούν και να κρίνουν ποιες είναι οι δυνατότητες και τα όρια της προσφοράς της επιστήμης στην πολιτική. Προτού συμβούν οι πανδημίες, οι συγκρούσεις μεταφορικών μέσων, οι πυρκαγιές και οι πλημμύρες. Οχι έπειτα από αυτές.
Ο κ. Δημήτρης Α. Σωτηρόπουλος είναι καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης του Πανεπιστημίου Αθηνών, κύριος ερευνητής του ΕΛΙΑΜΕΠ και ερευνητικός εταίρος στο Ευρωπαϊκό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο της Φλωρεντίας.