Καμιά χρονιά δεν κυλάει ομαλά. Το 2023 όμως είχε σκαμπανεβάσματα πολλά: δυστυχήματα, φυσικές καταστροφές, πληγωμένες τοπικές οικονομίες, ακρίβεια, τεχνητή νοημοσύνη ως καθημερινό εργαλείο και ενδεχόμενη κοινωνική απειλή, ακρίβεια, βία – οπαδική, κοινωνική, ενδοοικογενειακή… Αλλά και επενδυτική βαθμίδα, Ελλάδα – χώρα της χρονιάς, ελληνοτουρκική νηνεμία, μειωμένη εχθροπάθεια, καταλαγιασμένη οργή. Στη χαοτική εποχή της ακραίας αβεβαιότητας, γονατίζουμε και σηκωνόμαστε, οπισθοχωρούμε και εκκινούμε ξανά. Και ολοένα ανοίγουμε στον κόσμο· σε διεθνή έρευνα η Ελλάδα εμφανίζεται με ένα από τα υψηλότερα ποσοστά πολιτών (72%) που νιώθουν κοντά στα προβλήματα των ανθρώπων εκτός των οικείων συνόρων, που νοιάζονται για τις διεθνείς υποθέσεις, που αισθάνονται κομμάτι του διασυνδεδεμένου πλανήτη.
2023. Μια χρονιά πυκνή σε γεγονότα, ένας βαρύς κρίκος στα μισά της πρώτης 50ετίας της νέας χιλιετίας. Περισσότερο από ποτέ αισθητή η κλιματική αλλαγή. Δύο εν εξελίξει άγριες συρράξεις – πολλαπλών ταχυτήτων ατελεύτητα σφαγεία. Αλληλοδιάδοχες και διασταυρούμενες κρίσεις. Ογκόλιθοι γεγονότων σε άμεση μετάδοση, σαν ταινία καταστροφής. Εντονη διαδικτυακή ζωή, μειωμένη έμπρακτη συμμετοχή· πάντα οι άνθρωποι ήταν αδύναμοι μπρος στο ποδοβολητό της ιστορίας, όμως αυτό δεν επιβεβαιωνόταν κάθε διασυνδεδεμένο λεπτό. Τρομάζει η κάμψη στη γραμμή της ευημερίας, η φθορά της δημοκρατίας, η αδυναμία πρόβλεψης των μελλούμενων και καλής προετοιμασίας.
Σε κάθε εποχή –η δική μας της τεχνολογικής υπεροχής και των επιστημονικών θαυμάτων– υπάρχει μια ζώνη λυκόφωτος. Πανδημίες, σκοταδισμοί, θεωρίες συνωμοσίας, εξασθενημένη αίσθηση κανονικότητας, φόβοι για επικείμενες καταστροφές, διαφορετικών εντάσεων ανησυχίες για τρέχουσες απειλές – από την επέκταση του μεσανατολικού πολέμου και έως τη μη υποχώρηση της τιμής του λαδιού. Και μια τάση προσκόλλησης στην ανέφελη παρούσα στιγμή. Αν αποδράσουμε από αυτήν, είναι σαν ζούμε αγκιστρωμένοι στο εκκρεμές του ρολογιού. Ταλαντευόμαστε από το φως στο σκοτάδι, από την αίσθηση της καλύτερης ιστορικής περιόδου σε εκείνη μιας εποχής αγωνίας και καταστροφών.
Ο όρος «πολυκρίση» είχε κυριαρχήσει στις συζητήσεις του φετινού Παγκόσμιου Οικονομικού Φόρουμ στο Νταβός. Ως πολυκρίση ορίστηκε «ο συνδυασμός τριών ή περισσότερων συστημικών κινδύνων που αλληλεπιδρούν και ενδέχεται να προκαλέσουν την κατάρρευση φυσικών και κοινωνικών συστημάτων της Γης». Οπως ο συνδυασμός κλιματικής κρίσης, ανόδου της βιομηχανοποιημένης Κίνας, τάσεων υποχώρησης του φιλελεύθερου παραδείγματος. Ορισμένοι είδαν να έρχονται πολλαπλά σοκ στα επόμενα χρόνια και άλλοι ερμήνευσαν τον όρο ως ξέφρενο αγώνα της ανθρωπότητας να προσαρμοστεί στον ρυθμό των αλλαγών. Αν πριν από τη λήξη του περασμένου αιώνα η γραμμή της προόδου διέγραφε σταθερά ανοδική πορεία, σήμερα είναι σαν να έχει χαθεί το κέντρο βάρους, σαν να έχει ξεπεραστεί η ιδέα της γραμμικής συνεκτικής ιστορικής περιόδου.
Αλγόριθμοι ανάλυσης πολύπλοκων μαζικών δεδομένων, έξυπνες μηχανές στη θέση ανθρώπων, εικονική πραγματικότητα, τσιπ διεύρυνσης των δυνατοτήτων του ανθρώπινου εγκεφάλου, πυρηνική σύντηξη, κβαντικό διαδίκτυο, αναγεννητική ιατρική, κλωνοποίηση, αλλά και υβριδικοί πόλεμοι, κύκλοι βίας που δεν κλείνουν ποτέ, εξτρεμισμοί, φανατισμοί, παράθυρα μισάνοιχτα στο πυρηνικό ολοκαύτωμα, υπερθερμαινόμενη Γη, αυτοκατατροφική ανθρώπινη αδηφαγία. Τα πολιτικά συστήματα είναι κακά στη μακροπρόθεσμη σκέψη. Γνωρίζουν ότι η έγκαιρη απάντηση μπορεί να αποτρέψει τον πόνο, ωστόσο αδρανούν. Με την πρόληψη δεν κερδίζονται εύσημα. Ομως όταν ο δείκτης περάσει στο κόκκινο, η απόκριση είναι ταχεία.
Είναι εντυπωσιακή η ικανότητα του ανθρώπινου μυαλού να εθελοτυφλεί μπροστά στους κινδύνους, να δικαιολογεί τα αδιανόητα. Οχι μόνο τις αποτρόπαιες σφαγές της Χαμάς στο Νότιο Ισραήλ και τη σφοδρή, χωρίς τέλος, ισραηλινή απάντηση στη Γάζα, αλλά και προηγούμενες φρικαλεότητες, όσα διαπράχθηκαν κατά τον περασμένο αιώνα, τον αιώνα που η ανθρωπότητα ανακάλυψε την ικανότητά της για μαζική καταστροφή. Οπως εντυπωσιακή είναι και η ικανότητα του ανθρώπινου μυαλού να εφευρίσκει τρόπους επαναφοράς στη ζωή. Η ανθρωπότητα έχει ζήσει και ζει πολέμους, πυρηνικές εκρήξεις, ακραία κλιματικά φαινόμενα, πανδημίες. Εχοντας κοιτάξει βαθιά μέσα στην άβυσσο του ολέθρου, έχοντας παλέψει με τα φαντάσματα του τραυματικού παρελθόντος, μπορεί να επινοήσει μοχλούς για την έξοδο από τις σημερινές κρίσεις, μια ανοδική ανθρώπινη πορεία. Θα το κάνει. Αλλά με καθυστέρηση – και απώλειες.