Το 2024 είναι μια ιδιαίτερη χρονιά με όρους συμβολισμού. Είναι η επέτειος των πενήντα ετών από τη Μεταπολίτευση και πρέπει να αποτελέσει μια ευκαιρία συζήτησης και ανασκόπησης καλών και κακών στιγμών αυτής της πορείας που ξεκίνησε το 1974. Μία από τις δυσκολότερες, αλλά εξόχως απαραίτητες, συζητήσεις που πρέπει να γίνουν αφορά την πολιτική ασφάλειας και ιδιαίτερα την Ελληνική Αστυνομία. Μια συζήτηση που πρέπει να γίνει με όρους του 21ου αιώνα και όχι με στερεότυπα και αναχρονισμούς.
Iσως ένα από τα δημοφιλέστερα στερεότυπα και κακέκτυπα της μεταπολιτευτικής πολιτικής κουλτούρας είναι το σχήμα του «μπάτσου». Χρησιμοποιείται απαξιωτικά με στόχο να κατακρίνει την εσωτερική αστυνομική κουλτούρα. Επί της ουσίας, όμως, είναι μια προσέγγιση που συνδυάζει τη γενικότερη αντίδραση πολλών Ελλήνων στην ασφάλεια, στον νόμο και στην τάξη, με την απέχθεια και σε ορισμένες περιπτώσεις με την εχθρότητα έναντι των αστυνομικών και κυρίως του συμβολισμού τους ως κατασταλτικού βραχίονα του κράτους.
Eχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον πως στην Ελλάδα οι λεγόμενες Αστυνομικές Σπουδές (Police Studies), αλλά και γενικότερα οι Σπουδές Ασφάλειας (Security Studies), έχουν εξαιρετικά περιορισμένη ανάπτυξη. Αυτός είναι και ένας βασικός λόγος που δεν υπάρχουν μελέτες και έρευνες για τη λειτουργία της αστυνομίας που να βασίζονται σε εξειδικευμένα ποσοτικά και ποιοτικά δεδομένα. Εξαιτίας αυτού του προβλήματος, οι όποιες μελέτες και αναλύσεις για την αστυνομική κουλτούρα βασίζονται κυρίως σε παρατηρήσεις εξωτερικές και θεωρητικές αναλύσεις, που ωστόσο δεν λαμβάνουν υπόψη τους τις συνθήκες που επικρατούν στο εσωτερικό της αστυνομίας.
Η αστυνομική, λοιπόν, κουλτούρα, όπως και γενικότερα η εργασιακή κουλτούρα, είναι μια εξαιρετικά σοβαρή παράμετρος για τη λειτουργία και την αποτελεσματικότητα της αστυνομίας. Το λεγόμενο esprit de corps είναι εκ των πραγμάτων συστατικό στοιχείο της επαγγελματικής αστυνόμευσης. Δυστυχώς, όμως, στην Ελλάδα υπάρχουν παράμετροι που σε σημαντικό βαθμό μπορούν να δικαιολογήσουν τον χαρακτηρισμό του εξαιρετισμού για την αστυνομική κουλτούρα.
Δύο ειδικότερα χαρακτηριστικά είχαν εξαρχής επίπτωση στον τρόπο με τον οποίο αναπτύχθηκε η αστυνομική κουλτούρα στην Ελλάδα. Η συνένωση της Χωροφυλακής και της Αστυνομίας Πόλεων και η δημιουργία ενός σώματος, το οποίο όμως έχει πολλαπλά και διαφορετικά καθήκοντα και αποστολές, και ετερογενές προσωπικό.
Εξίσου σημαντικός είναι και ο τρόπος εισαγωγής στην Ελληνική Αστυνομία, με τη μεταρρύθμιση του 1996 με την επιλογή μέσω Πανελληνίων Εξετάσεων να αποτελεί μία από τις σημαντικότερες αλλαγές που επηρέασαν την εξέλιξη του αστυνομικού προσωπικού. Εξαίρεση, ωστόσο, από τον συγκεκριμένο κανόνα αποτελεί η πρόσληψη προσωπικού με τη διαδικασία των ειδικών φρουρών ή των συνοριακών φυλάκων ορισμένου χρόνου.
Το τρίτο σημείο αφορά την εξέλιξη του αστυνομικού προσωπικού, δηλαδή τις προαγωγές, τις μεταθέσεις και τη διαδικασία αξιολόγησης και κρίσεων. Εκτός αστυνομίας θα μιλούσαμε για πολιτική διαχείρισης του ανθρωπίνου δυναμικού. Στενά συνδεδεμένη με αυτή τη διαδικασία είναι η εκπαίδευση και η διά βίου μάθηση, το όχημα συνεχούς βελτίωσης και εξέλιξης του προσωπικού και των ικανοτήτων του. Γεγονός εξαιρετικά σημαντικό λόγω της διαρκούς εξέλιξης του εγκλήματος και της βίας, αλλά και των μέσων για την αντιμετώπισή τους, όπως οι νέες τεχνολογίες.
Ποιοι είναι όμως οι παράγοντες που δεν βοηθούν στην εξέλιξη του αστυνομικού esprit de corps; Οι πελατειακές λογικές και οι παρεμβάσεις από την πολιτική και τη φυσική ηγεσία του σώματος. Κρίσεις και μεταθέσεις με προτιμησιακά κριτήρια, πυραμίδες εξυπηρετήσεων, αλλά και τιμωρητικές μεταθέσεις λόγω γενικότερου πολιτικού κλίματος.
Η δεύτερη μεγάλη παθογένεια είναι η λεγόμενη εμπειρική – κλειστή κουλτούρα. Δηλαδή, η επιρροή από παλαιότερους συναδέλφους, που οδηγεί στην ανακύκλωση των παθογενειών. Εδώ θα πρέπει να προσθέσουμε και τον κλειστό χαρακτήρα του σώματος, ο οποίος σε μεγάλο βαθμό προκύπτει αντανακλαστικά στην αρνητική αντίληψη για το αστυνομικό προσωπικό που έχει μερίδα των πολιτών. Μια λογική δράσης – αντίδρασης στη πολιτική κουλτούρα περί «μπάτσων».
Η τρίτη μεγάλη παθογένεια αφορά τη διαδικασία αξιολόγησης του προσωπικού, η οποία είναι παρωχημένη και ελλιπής. Κυρίως, όμως, δεν είναι συνδεδεμένη με ένα μονοπάτι εξέλιξής του, αξιοποίησης των θετικών στοιχείων του και βελτίωσης μέσα από διαδικασίες διά βίου μάθησης.
Αποτελεί κοινή παραδοχή πως χρειάζεται μια σοβαρή μεταρρυθμιστική πρωτοβουλία στον τομέα της ασφάλειας και ειδικότερα στην Ελληνική Αστυνομία. Αυτή η πρωτοβουλία, για να μπορέσει να πάρει μακροπρόθεσμο χαρακτήρα και να έχει μετρήσιμα αποτελέσματα, θα πρέπει να έχει στην καρδιά της τον αστυνομικό, το ανθρώπινο δυναμικό. Χρειάζεται λοιπόν ένα νέο πλαίσιο διαχείρισης και αξιοποίησης του ανθρωπίνου δυναμικού, με έμφαση στην αξιολόγηση, το οποίο μαζί με μια αλλαγή στην εκπαίδευση, και κυρίως στη διά βίου μάθηση, θα συμβάλει στη δημιουργία ενός σύγχρονου esprit de corps.
*Ο κ. Τριαντάφυλλος Καρατράντος είναι δρ Ευρωπαϊκής Ασφάλειας και Νέων Απειλών, κύριος ερευνητής ΕΛΙΑΜΕΠ.