Δημογραφικό. Ζήτημα υπαρξιακό για την Ελλάδα και λαμβάνονται, αν και όψιμα –από τη δεκαετία του ’80 είναι παγιδευμένη η χώρα στη χαμηλή γονιμότητα– κάπως δραστικότερα μέτρα: αύξηση επιδόματος γέννησης, τέκνων, εκπτώσεις φόρου, επέκταση γονικών αδειών, περαιτέρω στήριξη πολύτεκνων κ.ά. Προϋπόθεση για να αποδώσουν είναι οι διευκολύνσεις να αναπτυχθούν ποιοτικά και να εδραιωθούν σε ένα περιβάλλον ειδικών δυσκολιών, αβεβαιοτήτων και μετάβασης. Παρατεταμένη εκπαίδευση, αργοπορημένη είσοδος στην ενηλικίωση, αδυναμία δημιουργίας οικογένειας λόγων ανεπαρκών πόρων, εργασιακή ανασφάλεια, μετανάστευση στο εξωτερικό.
Και η εξίσωση περιέχει νέους όρους. Εύθραυστες διαπροσωπικές σχέσεις, διαφορετικά από τα παραδοσιακά οικογενειακά σχήματα, συνεχείς αλλαγές στην πλέξη των ανθρώπων και στην υφή της εργασίας. Ρομποτικοί βοηθοί, αυτοματοποιημένες διαδικασίες ρουτίνας, αποφάσεις υπαγορευμένες από αλγορίθμους, ChatGPT και GenAI, και όλο και πιο δραστήρια ζωή στις ψηφιακές κοινότητες και στο εικονικό σύμπαν.
Θα επιβραδύνουν τα μέτρα, αυτά στα σκαριά και τα όποια επόμενα (ίσως αμειβόμενες γονικές άδειες, εγγυήσεις εργασίας, επιδοτούμενη παιδική μέριμνα, όπως αλλού), την ελληνική κατρακύλα των γεννήσεων; Πιθανόν. Ομως μοιάζει δύσκολο αυτές να ξεπεράσουν ξανά τους θανάτους, δηλαδή να ανακοπεί η μείωση του πληθυσμού, όπως εκτιμά στις εκθέσεις του ο καθηγητής Δημογραφίας στο Παν. Θεσσαλίας Βύρων Κοτζαμάνης. Χρειάζονται μέτρα που θα περιορίσουν τους θανάτους, θα αναχαιτίσουν τη διαρροή νέων στο εξωτερικό, θα επιτρέψουν την ενσωμάτωση αλλοδαπών εργαζομένων. Στην εργαλειοθήκη της Κομισιόν κατά της συρρίκνωσης του εργατικού δυναμικού έχει ενταχθεί και η δυνατότητα της εθελοντικής παραμονής της τρίτης ηλικίας στην εργασία. Η κατάργηση του ορίου συνταξιοδότησης, το γκρέμισμα των ηλικιακών συνόρων, των διαχωριστικών γραμμών ανάμεσα στους κύκλους ζωής· να μπορεί κάποιος να καθορίζει ο ίδιος τη στιγμή που θα αποσυρθεί, να επιλέγει αβίαστα ανάμεσα στον ελεύθερο χρόνο, την εκπαίδευση –σήμερα δεν τελειώνει με τις σπουδές–, την απασχόληση, την κοινωνική συμβολή.
Η ηλικιακή ζυγαριά στον ανεπτυγμένο κόσμο αποσταθεροποιήθηκε. Εξαιτίας της προόδου. Κι έπειτα, εξαιτίας των ελλειμμάτων, των χασμάτων, των κρίσεων. Το δημογραφικό τείνει να ανατρέψει μία ακόμη τάξη πραγμάτων στο ραγδαία μεταβαλλόμενo σύμπαν μας. Τα νέα μονοπάτια της προόδου, η πυκνότητα, η ποιότητα και η διάρκεια της ζωής θα προσφέρουν μάλλον τις λύσεις.